Kipleri Bulabilirmisiniz
- Konbuyu başlatan erdii1905
- Başlangıç tarihi
FİİLLERDE KİP
Fiillerin, zaman ve anlam özelliklerine göre, türlü eklerle biçimlenmelerine kip denir. Fiil kipleri iki çeşittir: Bildirme (haber) kipleri ve dilek (isteme) kipleri.
HABER (bildirme) KİPLERİ
Zamanlar Kip eki Örnek
Görülen Geçmiş Zaman -di yaz-dı
Öğrenilen Geçmiş Zaman -miş yaz-mış
Şimdiki Zaman -yor yaz-ı-yor
Gelecek Zaman -ecek yaz-acak
Geniş Zaman -r, -ar yaz-ar
a) Görülen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -di (-dı, -du, -dü) eki getirilerek yapılır: gel-di, al-dı, bul-du, gör-dü... Bu kip, geçmişte gerçekleşmiş; fakat örülen, bilinen bir eylemi anlatmak için kullanılır.
b) öğrenilen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -miş (-mış, -muş, -müş) eki getirilerek yapılır: bil-miş, al-mış, dur-muş, gör-müş... Bu kip geçmişte gerçekleşmiş; ancak kişinin bunu bizzat görmediğini, başkasından duyduğunu ya da öğrendiğini ifade etmek için kullanılır. -miş eki, eklendiği kelimelere türlü anlamlar katabilir: Elim kanamış (farkında olmama). Biz senin gibileri çok dinlemişiz (övünme) gibi.
c) Şimdiki zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin içinde bulunan zamanda başladığını, olduğunu ya da sürdürüldüğünü bildirir. Şimdiki zaman kipi -yor ekiyle yapılır: al-ı-yor, gör-ü-yor, bil-i-yor, tut-u-yor...
d) Gelecek zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun, hareketin, içinde bulunulan zamandan sonra olacağını, yapılacağını bildirir. Bu kip -ecek, -acak ekiyle oluşturulur: gel-ecek, al-acak, bil-ecek, sor-acak...
e) Geniş zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin eniş bir zaman içinde yapıldığını, yapılacağını bildirir. Geniş zaman kipi fiil kök ya da gövdesine -r, (e)r, (i)r, eklerinden biri getirilerek yapılır: gel-ir, bil-ir, al-ır, sor-ar, gör-ür, oku-r...
DİLEK (tasarlama) KİPLERİ
Kipler Kip eki Örnek
İstek kipi -e yaz-a-yım
Dilek-şart -se yaz-sa
Gereklilik -meli yaz-malı
Emir okuyun(uz)
Bu kipler, fiilin bildirdiği işe, oluşa ve harekete dilek, istek, gereklik ya da emir anlamı katar. Dilek kipleri şunlardır:
a) Dilek-şart (koşul) kipi: Dilek anlamı taşıyan bu kip fiilin kök ya da gövdesine -se, -sa eki getirilerek yapılır: gel-se, al-sa, bil-se, anla-sa...
b) İstek kipi: Fiilin bildirdiği işe, oluşa, harekete istek anlamı katan bu kip -e, -a ekiyle yapılır: gel-e, al-a, bul-a, sor-a...
c) Gereklilik kipi: Fiilin bildirdiği için, oluşun, hareketin olması, yapılması gerektiğini bildiren bu kip -meli (-malı) ekiyle kurulur: gel-meli, al-malı, sor-malı, bil-meli...
d) Emir (buyurma) kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun hareketin gerçekleşmesi için kullanılır. Emir kipinin I. tekil ve I. çoğul kişileri yoktur. II. tekil kişisi eksizdir. II. çoğul kişi in, -iniz ekiyle yapılır: gel-in (gel-iniz), al-ın (al-ınız)... gibi. III. tekil kişisi ise -sin (-sın, -sun, -sün) ekiyle yapılır: bil-sinler, al-sınlar, dur-sunlar, gör-sünler... gibi.
Emir kipinin dilek anlamında kullanıldığı da olur:
Allah yardımcıları olsun.
Allah'ım milletimizi koru.
Siz de insanlara acıyın.
ANADOLU AĞIZLARINDA BİLDİRME KİPLERİ
Türkiye Türkçe’sinde Bildirme Kipleri:
Bildirme kipleri, yapılan veya yapılacak olan hareketleri haber verdiğine göre hareketleri zamanını da gösteriyor demektir. Şu halde fiillerin zaman bildiren bütün çekimleri şekil bakımından bildirme kipleri içinde toplanırlar. Yani, bildirme kiplerini yapan ancak zaman bakımından birbirinden ayrıldıkları için bu ekler zaman fonksiyonları ile anılırlar: “Geniş zaman eki”, “gelecek zaman eki” gibi. Aynı şekilde bildirme kipleri de zaman kipleri olarak zamanlarına göre adlandırılırlar. Fiil çekiminde ikisi geçmiş zaman olmak üzere beş zaman vardır: “Geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, görülen geçmiş zaman öğrenilen zaman, öğrenilen geçmiş zaman.” İşte bildirme kipleri fiillerin bu beş zamanını karşılayan geniş zaman, şimdiki zaman görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman şekilleridir.
Türkiye Türkçe’sinin yazı dilinde var olan bildirme kipleri; şekil olarak, Anadolu ağızlarında genellikle farklılık göstermektedir. Anadolu ağızlarında bildirme kipleri, Türkiye Türkçe’sinde olduğu gibi beş zamanlıdır. Ancak, kimi yöre ağızlarında zaman ekleri yazı dilimizdeki zaman eklerinden ayrı; kimi yöre ağızlarımızda ise zaman ekleri yazı dilimizdeki zaman ekleri ile aynıdır. Ele aldığımız yöre ağızlarında (Erzurum ağzı, Arpaçay ağzı, Gümüşhane ağzı, Kütahya ağzı, Isparta ağzı, Adıyaman ağzı, Afyon ağzı, Muğla ağzı, Diyarbakır ağzı) bu durum incelemelerimiz sonucunda açıkça görülmektedir. Herhangi bir zaman ekinde görülen, şekilce bir farklılık, o zamanın anlamını değiştirmemektedir. Sadece o yörede söz konusu edilen zamanın eki Türkiye Türkçe’sinden farklıdır.
Eserimizin amacı, ele aldığımız ağızların zaman eklerinin yazı dilimizle olan farklılıklarını ve aynılıklarını ortaya koymaktadır.
1. Geniş Zaman - (A)r, - (I4)r
Eylemin belirttiği işin her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu gelecekte de yapılacağını bildirir. Bu yönden bir bakıma geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı da bir arada kapsar. Geniş zaman eklerinin asıl fonksiyonu “her zaman”ı ifade etmektedir. Geniş zaman eklerinin karşıladıkları geniş zamanla ilgili bir vasıfları da kesinlik ifade etmemeleridir. Diğer zaman ekleri hareketin gösterdikleri zaman içinde kesin olarak ortaya çıktığını veya çıkacağını bildirirler. Geniş zaman eklerinde bu kesinlik yoktur. Hareket, hep olan veya olacak olan hareket değil, aynı zamanda, olabilen veya olabilecek olan bir harekettir. Demek ki geniş zaman eklerinde ihtimal ifadesi de vardır.
Türkiye Türkçe’sinde geniş zaman eki – (A)r - (I4)r şeklindedir. Ünlü ile biten eylem kök ve gövdelerine – r geniş zaman eki getirilir.
Yaşa – r, uyu – r, büyü – r, oku – r, söyle – r .... gibi. – (v) r geniş zaman eki ise getirildiği fiillerin ünlü uyumuna uyar:
bak – ar, çek – er, kal – ır, gel – ir, dur – ur, gör – ür, ..... gibi.
Fiillerin, zaman ve anlam özelliklerine göre, türlü eklerle biçimlenmelerine kip denir. Fiil kipleri iki çeşittir: Bildirme (haber) kipleri ve dilek (isteme) kipleri.
HABER (bildirme) KİPLERİ
Zamanlar Kip eki Örnek
Görülen Geçmiş Zaman -di yaz-dı
Öğrenilen Geçmiş Zaman -miş yaz-mış
Şimdiki Zaman -yor yaz-ı-yor
Gelecek Zaman -ecek yaz-acak
Geniş Zaman -r, -ar yaz-ar
a) Görülen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -di (-dı, -du, -dü) eki getirilerek yapılır: gel-di, al-dı, bul-du, gör-dü... Bu kip, geçmişte gerçekleşmiş; fakat örülen, bilinen bir eylemi anlatmak için kullanılır.
b) öğrenilen geçmiş zaman kipi: Fiil kök ya da gövdelerine -miş (-mış, -muş, -müş) eki getirilerek yapılır: bil-miş, al-mış, dur-muş, gör-müş... Bu kip geçmişte gerçekleşmiş; ancak kişinin bunu bizzat görmediğini, başkasından duyduğunu ya da öğrendiğini ifade etmek için kullanılır. -miş eki, eklendiği kelimelere türlü anlamlar katabilir: Elim kanamış (farkında olmama). Biz senin gibileri çok dinlemişiz (övünme) gibi.
c) Şimdiki zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin içinde bulunan zamanda başladığını, olduğunu ya da sürdürüldüğünü bildirir. Şimdiki zaman kipi -yor ekiyle yapılır: al-ı-yor, gör-ü-yor, bil-i-yor, tut-u-yor...
d) Gelecek zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun, hareketin, içinde bulunulan zamandan sonra olacağını, yapılacağını bildirir. Bu kip -ecek, -acak ekiyle oluşturulur: gel-ecek, al-acak, bil-ecek, sor-acak...
e) Geniş zaman kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun ve hareketin eniş bir zaman içinde yapıldığını, yapılacağını bildirir. Geniş zaman kipi fiil kök ya da gövdesine -r, (e)r, (i)r, eklerinden biri getirilerek yapılır: gel-ir, bil-ir, al-ır, sor-ar, gör-ür, oku-r...
DİLEK (tasarlama) KİPLERİ
Kipler Kip eki Örnek
İstek kipi -e yaz-a-yım
Dilek-şart -se yaz-sa
Gereklilik -meli yaz-malı
Emir okuyun(uz)
Bu kipler, fiilin bildirdiği işe, oluşa ve harekete dilek, istek, gereklik ya da emir anlamı katar. Dilek kipleri şunlardır:
a) Dilek-şart (koşul) kipi: Dilek anlamı taşıyan bu kip fiilin kök ya da gövdesine -se, -sa eki getirilerek yapılır: gel-se, al-sa, bil-se, anla-sa...
b) İstek kipi: Fiilin bildirdiği işe, oluşa, harekete istek anlamı katan bu kip -e, -a ekiyle yapılır: gel-e, al-a, bul-a, sor-a...
c) Gereklilik kipi: Fiilin bildirdiği için, oluşun, hareketin olması, yapılması gerektiğini bildiren bu kip -meli (-malı) ekiyle kurulur: gel-meli, al-malı, sor-malı, bil-meli...
d) Emir (buyurma) kipi: Fiilin bildirdiği işin, oluşun hareketin gerçekleşmesi için kullanılır. Emir kipinin I. tekil ve I. çoğul kişileri yoktur. II. tekil kişisi eksizdir. II. çoğul kişi in, -iniz ekiyle yapılır: gel-in (gel-iniz), al-ın (al-ınız)... gibi. III. tekil kişisi ise -sin (-sın, -sun, -sün) ekiyle yapılır: bil-sinler, al-sınlar, dur-sunlar, gör-sünler... gibi.
Emir kipinin dilek anlamında kullanıldığı da olur:
Allah yardımcıları olsun.
Allah'ım milletimizi koru.
Siz de insanlara acıyın.
ANADOLU AĞIZLARINDA BİLDİRME KİPLERİ
Türkiye Türkçe’sinde Bildirme Kipleri:
Bildirme kipleri, yapılan veya yapılacak olan hareketleri haber verdiğine göre hareketleri zamanını da gösteriyor demektir. Şu halde fiillerin zaman bildiren bütün çekimleri şekil bakımından bildirme kipleri içinde toplanırlar. Yani, bildirme kiplerini yapan ancak zaman bakımından birbirinden ayrıldıkları için bu ekler zaman fonksiyonları ile anılırlar: “Geniş zaman eki”, “gelecek zaman eki” gibi. Aynı şekilde bildirme kipleri de zaman kipleri olarak zamanlarına göre adlandırılırlar. Fiil çekiminde ikisi geçmiş zaman olmak üzere beş zaman vardır: “Geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, görülen geçmiş zaman öğrenilen zaman, öğrenilen geçmiş zaman.” İşte bildirme kipleri fiillerin bu beş zamanını karşılayan geniş zaman, şimdiki zaman görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman şekilleridir.
Türkiye Türkçe’sinin yazı dilinde var olan bildirme kipleri; şekil olarak, Anadolu ağızlarında genellikle farklılık göstermektedir. Anadolu ağızlarında bildirme kipleri, Türkiye Türkçe’sinde olduğu gibi beş zamanlıdır. Ancak, kimi yöre ağızlarında zaman ekleri yazı dilimizdeki zaman eklerinden ayrı; kimi yöre ağızlarımızda ise zaman ekleri yazı dilimizdeki zaman ekleri ile aynıdır. Ele aldığımız yöre ağızlarında (Erzurum ağzı, Arpaçay ağzı, Gümüşhane ağzı, Kütahya ağzı, Isparta ağzı, Adıyaman ağzı, Afyon ağzı, Muğla ağzı, Diyarbakır ağzı) bu durum incelemelerimiz sonucunda açıkça görülmektedir. Herhangi bir zaman ekinde görülen, şekilce bir farklılık, o zamanın anlamını değiştirmemektedir. Sadece o yörede söz konusu edilen zamanın eki Türkiye Türkçe’sinden farklıdır.
Eserimizin amacı, ele aldığımız ağızların zaman eklerinin yazı dilimizle olan farklılıklarını ve aynılıklarını ortaya koymaktadır.
1. Geniş Zaman - (A)r, - (I4)r
Eylemin belirttiği işin her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu gelecekte de yapılacağını bildirir. Bu yönden bir bakıma geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı da bir arada kapsar. Geniş zaman eklerinin asıl fonksiyonu “her zaman”ı ifade etmektedir. Geniş zaman eklerinin karşıladıkları geniş zamanla ilgili bir vasıfları da kesinlik ifade etmemeleridir. Diğer zaman ekleri hareketin gösterdikleri zaman içinde kesin olarak ortaya çıktığını veya çıkacağını bildirirler. Geniş zaman eklerinde bu kesinlik yoktur. Hareket, hep olan veya olacak olan hareket değil, aynı zamanda, olabilen veya olabilecek olan bir harekettir. Demek ki geniş zaman eklerinde ihtimal ifadesi de vardır.
Türkiye Türkçe’sinde geniş zaman eki – (A)r - (I4)r şeklindedir. Ünlü ile biten eylem kök ve gövdelerine – r geniş zaman eki getirilir.
Yaşa – r, uyu – r, büyü – r, oku – r, söyle – r .... gibi. – (v) r geniş zaman eki ise getirildiği fiillerin ünlü uyumuna uyar:
bak – ar, çek – er, kal – ır, gel – ir, dur – ur, gör – ür, ..... gibi.