Bor
- Konbuyu başlatan maxell
- Başlangıç tarihi
BOR
ATOM NUMARASI: 5
ATOM KÜTLESİ:10,81
ERİME SICAKLIĞI: ~2300 oC
KAYNAMA SICAKLIĞI: 2550 oC
ÖZGÜL KÜTLESİ:2,34 g/cm3
YÜKSELTGENME DERECESİ: +3
ELEKTRON BİÇİMLENMESİ: 1s22s22p1
İZOTOPLARI ( KÜTLE SAYISI): 8,10,11,12
KARARLI İZOTOPLARI (KÜTLE SAYISI): 10,11
DOĞAL BOR: 10B: %18,8, 11B:%81,2
Bor, 1808 yılında Gay-Lussac, Thenard ve Davy tarafından aynı anda bulundu. Kahverengimsi-siyah,biçimsiz bir toz görünümü vardır. Son derece serttir. Bilinen hiçbir çözücüde çözünmez. Elektrik iletkenliği, sıcaklıkla aşırı ölçüde artar.
Dönemsel sınıflandırmanın üçüncü kolonunda metal olmayan tek element bordur. Kimyasal özellikleri bakımından karbon, silisyum, ya da alüminyum gibi kimi metallere benzer.Ametaller arasında en elektropozitif olanıdır. Sıcakta hemen hemen öteki tüm elementlerle birleşir. Havada yeşil bir alevle yanarak borik anhidridi (B2O3) verir. Kükürt ,azot, karbon, ve halojenlerle birleşir. Metallerin çoğunluğuyla borürleri oluşturur. Özellikle iyi bir indirgendir; tüm ametal oksitler ile metal oksitlerin büyük bölümünü indirger.
Bor,doğada çoğunlukla borat biçiminde bulunur.önemli cevherleri arasında boraks (Na2B4O7, 10H2O), kernit (Na2B4O7, 4H2O)ve kolematit (Ca2B6O11, 5H2O) sayılabilir. Cevher, 90oC dolayında sülfürik asitle tepkimeye girerse, borik asit elde edilir.
Bileşiklerinin kararlılığı ve kendisinin de yüksek bileşme eğiliminden dolayı, borun elde edilmesi çok zordur. Moissan, kızıl derece sıcaklıkta borik anhidridi magnezyumla indirgeyerek bor elde etmeyi başarmıştı. Ancak bor, 1300oC’ta, bor bromürün (BBr3)tantal filamanı üzerinde hidrojenle indirgenmesinden de elde edilebilir. Ayrıca KBF4’ün elektrikle ayrıştırılması da yüksek aralıkta bor verir.
BOR BİLEŞİKLERİ
Bor kimyası, ortak değerlerlikli bileşiklerin kimyasıdır. Çok sayıda bor bileşiği, elektron eksikliği gösterir; çünkü bor atomunun çevresinde bilinen elektron sekizlisi oluşmaz. Giderek bu atom elektron alıcı bir eğilim gösterir. Bileşikleri, Lewis’e göre asit niteliği taşır.
Metal borürler:
Metal borürler boşlukta, çok yüksek sıcaklıkta elementlerin doğrudan bileşmesi ya da bir karbon borür (B4C) ve karbon karışımının bir metal oksitle tepkimesinden elde edilir. Sert, kaynama noktaları yüksek, iyi bir iletkendirler.özellikleri bakımından metallerin ara durum nitrür ve karbürlerine benzer.
Bor hidrürler:
Hidroklorik asitle tepkimeye sokulan magnezyum borür, Stock’un elde ettiği gibi (1914), boranları içeren bir gaz karışımı açığa çıkarır. Bununla birlikte BH3 monomeri elde edilememiştir. Elektron eksikliği gösteren bu bileşiklerin kimyasal ve yapısal özellikleri sürekli ilgi uyandırmıştır.
Bor halojenürleri:
Bor, ortak değerlikli trihalojenürleri oluşturur. Bir gaz olan bor fluorürü elde etmek için borik anhidrit (B2O3), fluorin ve derişik sülfürik asit karışımının ısıtılması yeterlidir. Karbon ve klor, bor anhidride aynı anda etki ettirilerek sıvı bor klorür (BCl3) üretilir. Bor halojenürleri nemli ortamda çok çabuk hidrolize uğrar. Bunlar Lewis asitleridir. O, N, S ya da P elementlerini içeren verici gruplarını, BF3ile eşkonum bileşikleri oluşturma eğilimi, bu bor bileşiğinin, organik kimyada katolizör olarak kullanılmasına neden olmuştur. Bu alanda AlCl3 formüllü alüminyum benzer bir rol oynar. Fluorun, bor atomu üzerinde geri dönüşümlü eşkonumu, bu molekülü kararlılaştırır; bu molekülde alkol, aldehit ve ketonlarla katılma bileşikleri verir.
Bor nitrür:
Bor nitrür, bor triklarürün amonyağa etkimesinden elde edilir. Amonyağın, azot ve hidrojen biçiminde ayrışmasını sağlamak için, işlem çok yüksek sıcaklıklarda (1600oC’ın üstünde) yapılır.karbon gibi bor nitrürün de iki kristal biçimi vardır. Kübik olan biricisi elmasa benzer. Bor nitrür 70000 atmosfer basınç altında, 1650 oC’ın üzerindeki sıcaklıklara değin ısıtılırsa, elmasa yakın sertlikte Borazan elde edilir. İkincisinin grafikte benzer altıgen bir yapısı vardır. Bu madde yüksek sıcaklıkta grafit kalıplarda sıkıştırılarak erimiş cam ve metallerle ıslanmayan bir gereç üretilir. Kimyasal eylemsizliğinden dolayı cam kalıplarında ve çeşitli potalarda 1600oC’a kadar dayanıklı iç kaplama maddesi olarak kullanılır.
Bor karbür:
Borik anhidridin elektrik arkında karbonla indirgenmesiyle elde edilen bor karbür (B4C), aşırı ölçüde sert ve karmaşık yapılı bir maddedir.
Bor oksitleri:
Bor oksit(B2O3), borik asidin suyu giderilerek elde edilir. Camsı, nem tutucu bir maddedir. Al2O3’tendaha asit olmasına karşın, onun gibi, metal ve ametal oksitleriyle bileşebilen anfoter bir oksittir. Nitekim CuO + B2O3 Cu(BO2)2 tepkimesi bakır metaborat; B2O3 + P2O5 2BPO4 tepkimesi de bor fosfatı verir.
BOR MİNERALLERİ
Bor, doğada serbest olarak bulunmaz. Bor elementi, doğada değişik oranlarda bor oksit (B2O3) ile 150'den fazla mineralin yapısı içinde yer almasına rağmen; ekonomik anlamda bor mineralleri kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bileşikleri halinde teşekkül etmiş olarak bulunur. Bor minerallerinden ticari değere sahip olanları; tinkal, kolemanit, üleksit, probertit, borasit, szyabelit, hidroborasit ve kernit'tir .Bor madenleri, topraktan çıkarıldıktan (tüvenan cevher), sonra kırma, eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına hazır hale gelebilmektedir.
Ekonomik boyutlardaki bor yatakları, borun oksijen ile bağlanmış bileşikleri halinde daha çok Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Kazakistan, Çin, Bolivya, Peru ve Şili'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi olan bazı bölgelerinde bulunmaktadır. Bor minerallerinin içeriğindeki yüzde B2O3 dağılımı farklı olduğundan, ekonomik olarak kullanılabilecek cevherlerin %100 B2O3 eşdeğerleri verilmiştir.
Ülkemizde işletilmekte olan başlıca bor minerallerinden TİNKAL Eskişehir Kırka, KOLEMANİT Kütahya Emet, Balıkesir Bigadiç ve Bursa Kestelek, ÜLEKSİT ise Balıkesir Bigadiç’de bulunmaktadır.
TÜRKİYE BOR REZERVİ
YATAK REZERV
Bigadiç 935
Emet 545
Kestelek 7
Kırka 520
TOPLAM 2007
Şimdiye kadar yapılan arama sonuçlarına göre, % 100 B2O3 bazında, ülkemizin dünya toplam bor rezervlerindeki payı % 63, dünyada en büyük üretici durumundaki US Borax'ın kontrolü altındaki bor rezervlerinin (ABD ve Arjantin'deki rezervler) payı ise % 11 civarındadır. Bu veriler, Türkiye'nin dünyanın en büyük bor kaynaklarına sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Belirtilen bu değerler 10-15 yıl öncesine ait verilerdir.
Konu ile ilgili uzmanlar Eti Holding'in imtiyazı altındaki sahalarda yapılacak yeni arama çalışmalarıyla ülkemiz rezervlerinin en az iki katına çıkacağını belirtmektedirler.
Rezerv ömürlerine baktığımızda durum çok daha çarpıcıdır. Görünür ekonomik rezerv bazında, dünya tüketimini tek başına karşılama süresi yönüyle ülkemizin bor yatakları şu anda, US Borax kontrolündeki rezervlerin yaklaşık 7 katı olup, analistlere göre son yıllardaki tüketim artış hızı da dikkate alındığında 80 yıl sonra, ülkemiz yataklarının, dünyada tek bor kaynağı olma olasılığı çok yüksektir.
DÜNYA BOR REZERVİ ÜLKELERE GÖRE ve DÜNYA TÜKETİMİNİ TEK BAŞINA KARŞILAMA KAPASİTELERİNE GÖRE ÖMÜRLERİ
ÜLKE Rezerv (bin Ton) Rezerv Ömrü (Yıl)
Türkiye 644.000 240
A. B. Devletleri 105.000 33
Rusya 140.000 16
Çin Halk Cumhuriyeti 36.000 17
Şili 41.000 5
Bolivya 19.000 3
Peru 22.000 3
Arjantin 9.000 1
Sırbistan 3.000 2
TOPLAM 1.019.000 317
Bor ve bor ürünleri ile ilgili olarak bugün için dünyada bir rezerv sorunu bulunmamaktadır. Bu sebeple, büyük rezervlere sahip olmak kendi başına bir anlam ifade etmemektedir. Bu rezervden sağlanacak faydanın en üst seviyeye çıkarılabilmesinin şartlarını oluşturmak çok daha önem kazanmaktadır.
Ülkemiz rezervlerinin ağırlıklı olarak kolemanitten oluştuğu bilinmektedir. Ülkemizde toplam 1,8 milyar ton dolayında bulunan kolemanite karşılık diğer ülkelerdeki toplam kolemanit rezervi miktarı ise 100 milyon ton civarındadır. Bu değer, üretimde kolemanit kullanımının daha ekonomik ve zorunlu olacağı öngörülen sanayi alanlarında, ileride ortaya çıkacak olan büyük avantajımızı da bu günden ortaya koymaktadır.
BORUN TEKNOLOJİDEKİ KULLANIM ALANLARI
1.CAM VE SERAMİK SANAYİNDE
a)CAM ELYAFI YAPIMINDA BOR ÜRÜNLERİ
Ergimiş cama % 7 bor oksit verecek şekilde bor pentahidrat veya üleksit-probertit katılmaktadır. Maliyetine bağlı olarak sulu veya susuz tipleri kullanmakta, bazan borik asitten yararlanılmaktadır. Kullanılan bor oksitin % 24'ü A.B.D.'de, % 14'ü B.Avrupa'da yalıtıcı cam elyafı imalinde tüketilmektedir. İstenen yalıtkanlık derecesine göre çeşitli spesifikasyonlar tanımlanır. Binalarda asbestin yerine ısı ve ses yalıtımında kullanılmaktadır.
Cam Elyafları, kullanıldığı malzemelerde sertlik ve dayanıklılık kazandırmakta, ayrıca malzemeninde hafif olmasını sağlamaktadır.Bu nedenle plastiklerde, lastiklerde, sinai elyaflarda, otomotiv, uçak ve diğer sanayi sektörlerinde çelik ve diğer metallerin yerine, spor malzemelerinde kullanılmaktadır. İngiltere'de oto başına 70-75 kg cam yünü tüketilmektedir. Bu gibi ürünlerde rafine kolemanit tercih edilmektedir.
Fiberoptik sanayiinde,liflere %6 borik asit ihtiva etmektedir. Philips'in Hollanda'daki fabrikasında bu lifler üretilmektedir.Optik cam elyafi ışık fotonlarının etkin biçimde transferlerini sağladığından günümüzde telekomünikasyonda tercih edilmekte olup kablo yerine kullanılmaktadır. Örneğin, Ankara-Çankaya ilçesinde Türk Telekom tarafından kullanılmıştır.
b)BORCAM YAPIMINDA
Camın ısıya dayanımının artması ve cam imalatı sırasında çabuk ergimesini ve devitrifikasyonun önlenmesini sağlayan bor,aynı zamanda camın yansıtma, kırma, parlama gibi özelliklerini de artırmaktadır. Bor camı asite ve çizilmeye karşı korur. Cam eriyiğinin % 0,5 ile % 0.23'ü bor oksitten oluşmaktadır. Ateşe dayanıklı olan Pyrex camlarda %13,5 B2O3 vardır.
Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilerek bor cam elde edilir. Otolar, fırınlar, çamaşır makinası, vb makinalarda bu tür camlar tercih edilir. ABD'de bu tür cam imal eden 100'e yakın firma vardır.
c)EMAYE ve SERAMİK SIRI YAPIMINDA
Emayelerin vizkozitesini ve doygunlaşma ısısını azaltan borik oksit %20'ye kadar kullanılmaktadır. Sulu boraks ve bazı hallerde borik asit veya susuz boraks da kullanılır. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayii teçhizatı, su tankları, silahlar, vb alanlarda da emaye kaplama kullanılır.
Seramiğin çizilmeye karşı dayanıklı kılan bor %3-24 oranında kolemanit halinde sırlara katılmaktadır. Avrupanın en önde gelen seramik üreticisi olan Türkiye seramiklerinde,İngiltere, İtalya ve İspanya'da kaolenden mamul eşyaları sırla kaplanır. Tuğlalara da bu sırdan sürülmektedir.
2.YANGIN ÖNLEYİCİ MADDELER
Bor kendisinin oksit olması, ergime ısısının 2300 oC olması nedeniyle yanmaya karşı oldukça dayanıklıdır. Bu özelliğinden dolayı yanmayı önleyici madde olarak kullanılır veya bu özellikteki maddelerin içerisine değişik oranlarda katılır.
Özellikle, çinko borat, boraks, amonyum florborat ürünleri olan yangın önleyiciler antimuan trioksit ile birlikte kullanılmakta olup dumanın emilme hızını uzattığı, kor halindeki ateşi çabuk bastırdığı için daha üstün bir mamuldür. Ancak maliyetleri,(Alümina trihidrat, magnezyum hidroksit) bileşimli olan yangın önleyicilere nazaran daha yüksektir.
Önemli imalatçılar:
Alleid Corp.
Morcus Hook Cabot Corp.
Harshaw Chemical Corp.
3.SABUN ve DETERJAN SANAYİ
Temizleyici maddeler klorinli veya peroksitli bileşiklerdir. Deterjanların ağırlığının % 20-25'i sodyum perborattır. En önemli rakip mallar sodyum hidroksit,sodyum hipoklorit ve hidrojen peroksittir. Bulaşıktan çok çamaşırda tercih edilmektedir. Perborat ürününün % 90'i deterjan imalatında kullanılmaktadır.
Ancak bilinçsiz ve aşırı deterjan kullanımı nedeniyle, atık suların içerisindeki bor oranı yükseldiğinden çevre kirlenmesine sebep olmakta ve günümüzde bu konuda yoğun tartışmalar yapılmaktadır.
Özellikle balıklarda MANKAFA hastalığı olarak bilinen bir hastalığın bordan kaynaklandığı bilinmektedir.
4.METALURJİ SANAYİ
Kolemanit ve borik asit en çok kullanılan ürünlerdir. Çelik alaşımda kullanılan bor bileşiği ferroboron veya sulandırılmış bor alaşımıdır. Ferroboron borat konsantresinin alüminotermik redüklenmesi ile elde edilir. Yüksek borlu (% 5) çelikler nükleer reaktörlerde nötron emilmesini sağlayan önemli bir alaşımdır. Borlu çelikler enerji tasarrufu sağlar. Yeni geliştirilen bazı borlu çelikler mekanik basınca karşı dayanımları nedeniyle soğuk çekme, inşaat, tarım makinaları, vinçler, yaylar, grayder bıçakları, vites dişlileri gibi yerlerde tercih edilen çelik türleridir. Alüminyum izabesinde titanyum ile birlikte borlu bileşikler kullanılır.
Diğer bir kullanım alanıda çelik yapımında florit yerine kolemanit veya üleksittin kullanılmasıdır.
Elektro kaplama sanayinde, kaplama banyosuna borik asit veya serbest florborat ilave edilir.
Demir, bor, karbon ve silikon ile yapılan deneysel camsı metal üretimlerinde başarılı olunmuştur. Transformatörlerdeki enerji kaybını 1/3'e indiren bu metaller gelecekte hızlı bir gelişme göstermektedir.
5.TARIM SEKTÖRÜ
Bor tarımda gübre, herbisit, pestisit ve algisit dallarinda kullanılmaktadır. Herbisitler bitkiye kritik bir miktardan fazla verildiği zaman toksik etki gösterir. Ayrıca sulu bakır metaborat, kereste ve diğer selülozik maddelerde fungisit olarak işlev görmektedir. Bitkinin beslenmesi için az miktarda bor'a ihtiyaç vardır. Bitkilerde şekerin hücre zarından geçişini kolaylaştırdığı için büyümede etkilidir.
Topraklarında bor oranı düşük olan ülkelerde gübrelere katkı maddesi olarak toprağa %1-3 oranında bor verecek şekilde kullanılmaktadır. Bor oranı yüksek olan topraklarda ise verim düşürücü etkisi olmaktadır.
Yeni imal edilen, keresteyi böceklerden korumak için borik asit veya boraks pentahidrat banyosu kullanılmaktadır. Dizel ve uçak yakıtlarında gelişen fungilerin önlenmesi için borik asit esteri kullanılmaktadır.
Karınca ve hamam böceği için de etkili bir öldürücüdür.
6.NÜKLEER SANAYİ
Tüketim miktari yönünden önemli olmamasına rağmen teknolojik ilerleme açısından büyük önemi olan bir kullanım alanıdır.
Bor mineral ve bileşikleri 10B ve 11B izotoplarını içerirler. B'un nötron emme gücü çok yüksektir. Bor izotopları nükleer reaksiyon sırasında denetim kurulmasına olanak verdiği gibi, dimetil eter, elementer bor, zenginleştirilmiş bor oksit veya asit veya ferroboron haline dönüştürüldüğünde nükleer reaktörün kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır. Bu çubuklar % 2 bor içeren çelik/alüminyum alaşımlarıdır. 10B nükleer reaktörlerde koruyucu kabuk olarak işe yaramaktadır.
Bor karpitler Phenix reaktörlerinde koruyucu kabuk olarakta kullanılmaktadır. Bor 304 adı verilen yeni bir paslanmaz çelik atık nükleer yakıtı taşırken, içine konulduğu kapların yapımında kullanılır. Nükleer sanayiinde borun en yakın rakibi gadolinyum ve samaryumdur.
Kaliforniya üniversitesi'ndeki 11B araştırmalarda 11B'in proton fizyonlanması sırasında radyoaktivitesiz enerji açığa çıkmıştır. Böylece temiz nükleer enerji elde edilmektedir.
7.DİĞER KULLANIM ALANLARI
Borun diğer alanlardaki kullanımlarının giderek gelişeceği yönünde genel bir eğilim olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir.
Diğer bazı kullanım alanları aşağıdadır:
-Oto antifirizlerinde kullanılan boraks demirli metallerin eriyikte korozyona uğramasını önlemektedir.
-Borun katalizör olarak kullanımı oldukça yaygındır. Hidrokarbonların havadan oksitlenmesindeki katalizör borik asittir.
-Bor triflorür (BF3), gaz halinde asitik bir katalisttir. Alkol, asit ve ketonların sudan arındırılmasında, halojenasyonda, aromatik hidrokarbonların sülfürden kurtarılmasında, karbon monoksitin katıldığı reaksiyonlarda, polyesterin boyanmasında, kullanılır.
-TiB2 , ZrB2 gibi metal boritler jet motoru parçaları, roket motoru parçaları, elektrik kontaktörleri, kesici aletler yapımında kullanılır.
-Silikonborid (SiB), oksitlenmeye karşı çok dirençli, ısıya karşı aşırı dayanımı ve kolay işlenebilir olduğundan bor nitritle bor karpidin kullanılamadığı oksijenli ortamlarda refrakter olarak kullanılır.
-Lantanyum ve Seryum hekzaboritler katot yapımında; Lantanyum borid elektron mikroskobun termiyonik katotuna elverişlidir ve elektron ışınımında istikrarlıdır.
-Jet ve roket motorlarının iç parçalarında, askeri zırhlı teçhizatta seramik zırh olarak kullanılır.
- Bornitrit yüksek ısıda elektrik ve ısı izolasyonunun sağlanması için kullanılır. Heksagonal bor nitrit 3500 oC ısıya dayanır, ıslanmaz, diyaelektrik sabiti Al'un 4 katıdır.
-Kübik bor nitrit elmastan sonraki en sert maddedir ve 1370 oC'ye kadar duraylıdır. Kesici aletlerde kullanılır. Amborit çok hızlı dönen makina parçalarında tercih edilir.
-(APBN) Anisotropik pirolitik bor nitrik mikrodalga lambalarında kullanılır.
-Borlu elyaf kompositleri tekniğin en son harikaları olarak kabul edilir. Ti, Al ve Mg'un bor lifleri ile güçlendirilmeleri sonucunda elde edilen komposit mm2'de 360 kg'lik basınca dayanır. Karbon lifli kompositden daha pahalıdır. Ti ve Tungsten tel üzerine bor buharı deposite edilerek elde edilen bu liflerin fiyatı 400-570 USD/kg olup, F-16 savas uçağında % 2,1 oranında, F-18'de % 10 kadar ve uzay araçlarında kullanılır.
-Lazer hücumunda ısıyı belirli bir noktadan uzaklaştırdığı için askeri amaçla kullanılır.
-Talk pudrasında, bebe pudrasında, traş pudrasında borik asit % 5-10 arasında antiseptik olarak tüketilir.Kozmetik ve ilaç sanayiinde bor bileşikleri yaygın olarak kullanılmaktadır.
-Na-borohidrit jet, bomba uçaklarının yakıtlarında redükleyici eleman olarak kullanılır.
-B10 H14'in Lewis bazı içinde asetilen ile reaksiyona girmesi ile üretilen karboranlar olan N-hekzil karboran'a geleceğin jet yakıtı gözü ile bakılmaktadır.
-Na2SO4, su ve boraks dekahidrattan oluşan bir bileşik oda döşemesindeki malzemeye entegre edilip, gündüz saatlerinde pencereden giren güneş enerjisini absorbe ederek, geceleyin soğumaya başlayınca bu enerjiyi açığa çıkararak odayı kendiliğinden ısıtmaktadır.
ATOM NUMARASI: 5
ATOM KÜTLESİ:10,81
ERİME SICAKLIĞI: ~2300 oC
KAYNAMA SICAKLIĞI: 2550 oC
ÖZGÜL KÜTLESİ:2,34 g/cm3
YÜKSELTGENME DERECESİ: +3
ELEKTRON BİÇİMLENMESİ: 1s22s22p1
İZOTOPLARI ( KÜTLE SAYISI): 8,10,11,12
KARARLI İZOTOPLARI (KÜTLE SAYISI): 10,11
DOĞAL BOR: 10B: %18,8, 11B:%81,2
Bor, 1808 yılında Gay-Lussac, Thenard ve Davy tarafından aynı anda bulundu. Kahverengimsi-siyah,biçimsiz bir toz görünümü vardır. Son derece serttir. Bilinen hiçbir çözücüde çözünmez. Elektrik iletkenliği, sıcaklıkla aşırı ölçüde artar.
Dönemsel sınıflandırmanın üçüncü kolonunda metal olmayan tek element bordur. Kimyasal özellikleri bakımından karbon, silisyum, ya da alüminyum gibi kimi metallere benzer.Ametaller arasında en elektropozitif olanıdır. Sıcakta hemen hemen öteki tüm elementlerle birleşir. Havada yeşil bir alevle yanarak borik anhidridi (B2O3) verir. Kükürt ,azot, karbon, ve halojenlerle birleşir. Metallerin çoğunluğuyla borürleri oluşturur. Özellikle iyi bir indirgendir; tüm ametal oksitler ile metal oksitlerin büyük bölümünü indirger.
Bor,doğada çoğunlukla borat biçiminde bulunur.önemli cevherleri arasında boraks (Na2B4O7, 10H2O), kernit (Na2B4O7, 4H2O)ve kolematit (Ca2B6O11, 5H2O) sayılabilir. Cevher, 90oC dolayında sülfürik asitle tepkimeye girerse, borik asit elde edilir.
Bileşiklerinin kararlılığı ve kendisinin de yüksek bileşme eğiliminden dolayı, borun elde edilmesi çok zordur. Moissan, kızıl derece sıcaklıkta borik anhidridi magnezyumla indirgeyerek bor elde etmeyi başarmıştı. Ancak bor, 1300oC’ta, bor bromürün (BBr3)tantal filamanı üzerinde hidrojenle indirgenmesinden de elde edilebilir. Ayrıca KBF4’ün elektrikle ayrıştırılması da yüksek aralıkta bor verir.
BOR BİLEŞİKLERİ
Bor kimyası, ortak değerlerlikli bileşiklerin kimyasıdır. Çok sayıda bor bileşiği, elektron eksikliği gösterir; çünkü bor atomunun çevresinde bilinen elektron sekizlisi oluşmaz. Giderek bu atom elektron alıcı bir eğilim gösterir. Bileşikleri, Lewis’e göre asit niteliği taşır.
Metal borürler:
Metal borürler boşlukta, çok yüksek sıcaklıkta elementlerin doğrudan bileşmesi ya da bir karbon borür (B4C) ve karbon karışımının bir metal oksitle tepkimesinden elde edilir. Sert, kaynama noktaları yüksek, iyi bir iletkendirler.özellikleri bakımından metallerin ara durum nitrür ve karbürlerine benzer.
Bor hidrürler:
Hidroklorik asitle tepkimeye sokulan magnezyum borür, Stock’un elde ettiği gibi (1914), boranları içeren bir gaz karışımı açığa çıkarır. Bununla birlikte BH3 monomeri elde edilememiştir. Elektron eksikliği gösteren bu bileşiklerin kimyasal ve yapısal özellikleri sürekli ilgi uyandırmıştır.
Bor halojenürleri:
Bor, ortak değerlikli trihalojenürleri oluşturur. Bir gaz olan bor fluorürü elde etmek için borik anhidrit (B2O3), fluorin ve derişik sülfürik asit karışımının ısıtılması yeterlidir. Karbon ve klor, bor anhidride aynı anda etki ettirilerek sıvı bor klorür (BCl3) üretilir. Bor halojenürleri nemli ortamda çok çabuk hidrolize uğrar. Bunlar Lewis asitleridir. O, N, S ya da P elementlerini içeren verici gruplarını, BF3ile eşkonum bileşikleri oluşturma eğilimi, bu bor bileşiğinin, organik kimyada katolizör olarak kullanılmasına neden olmuştur. Bu alanda AlCl3 formüllü alüminyum benzer bir rol oynar. Fluorun, bor atomu üzerinde geri dönüşümlü eşkonumu, bu molekülü kararlılaştırır; bu molekülde alkol, aldehit ve ketonlarla katılma bileşikleri verir.
Bor nitrür:
Bor nitrür, bor triklarürün amonyağa etkimesinden elde edilir. Amonyağın, azot ve hidrojen biçiminde ayrışmasını sağlamak için, işlem çok yüksek sıcaklıklarda (1600oC’ın üstünde) yapılır.karbon gibi bor nitrürün de iki kristal biçimi vardır. Kübik olan biricisi elmasa benzer. Bor nitrür 70000 atmosfer basınç altında, 1650 oC’ın üzerindeki sıcaklıklara değin ısıtılırsa, elmasa yakın sertlikte Borazan elde edilir. İkincisinin grafikte benzer altıgen bir yapısı vardır. Bu madde yüksek sıcaklıkta grafit kalıplarda sıkıştırılarak erimiş cam ve metallerle ıslanmayan bir gereç üretilir. Kimyasal eylemsizliğinden dolayı cam kalıplarında ve çeşitli potalarda 1600oC’a kadar dayanıklı iç kaplama maddesi olarak kullanılır.
Bor karbür:
Borik anhidridin elektrik arkında karbonla indirgenmesiyle elde edilen bor karbür (B4C), aşırı ölçüde sert ve karmaşık yapılı bir maddedir.
Bor oksitleri:
Bor oksit(B2O3), borik asidin suyu giderilerek elde edilir. Camsı, nem tutucu bir maddedir. Al2O3’tendaha asit olmasına karşın, onun gibi, metal ve ametal oksitleriyle bileşebilen anfoter bir oksittir. Nitekim CuO + B2O3 Cu(BO2)2 tepkimesi bakır metaborat; B2O3 + P2O5 2BPO4 tepkimesi de bor fosfatı verir.
BOR MİNERALLERİ
Bor, doğada serbest olarak bulunmaz. Bor elementi, doğada değişik oranlarda bor oksit (B2O3) ile 150'den fazla mineralin yapısı içinde yer almasına rağmen; ekonomik anlamda bor mineralleri kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri ile hidrat bileşikleri halinde teşekkül etmiş olarak bulunur. Bor minerallerinden ticari değere sahip olanları; tinkal, kolemanit, üleksit, probertit, borasit, szyabelit, hidroborasit ve kernit'tir .Bor madenleri, topraktan çıkarıldıktan (tüvenan cevher), sonra kırma, eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına hazır hale gelebilmektedir.
Ekonomik boyutlardaki bor yatakları, borun oksijen ile bağlanmış bileşikleri halinde daha çok Türkiye, ABD, Arjantin, Rusya, Kazakistan, Çin, Bolivya, Peru ve Şili'nin kurak, volkanik ve hidrotermal aktivitesi olan bazı bölgelerinde bulunmaktadır. Bor minerallerinin içeriğindeki yüzde B2O3 dağılımı farklı olduğundan, ekonomik olarak kullanılabilecek cevherlerin %100 B2O3 eşdeğerleri verilmiştir.
Ülkemizde işletilmekte olan başlıca bor minerallerinden TİNKAL Eskişehir Kırka, KOLEMANİT Kütahya Emet, Balıkesir Bigadiç ve Bursa Kestelek, ÜLEKSİT ise Balıkesir Bigadiç’de bulunmaktadır.
TÜRKİYE BOR REZERVİ
YATAK REZERV
Bigadiç 935
Emet 545
Kestelek 7
Kırka 520
TOPLAM 2007
Şimdiye kadar yapılan arama sonuçlarına göre, % 100 B2O3 bazında, ülkemizin dünya toplam bor rezervlerindeki payı % 63, dünyada en büyük üretici durumundaki US Borax'ın kontrolü altındaki bor rezervlerinin (ABD ve Arjantin'deki rezervler) payı ise % 11 civarındadır. Bu veriler, Türkiye'nin dünyanın en büyük bor kaynaklarına sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Belirtilen bu değerler 10-15 yıl öncesine ait verilerdir.
Konu ile ilgili uzmanlar Eti Holding'in imtiyazı altındaki sahalarda yapılacak yeni arama çalışmalarıyla ülkemiz rezervlerinin en az iki katına çıkacağını belirtmektedirler.
Rezerv ömürlerine baktığımızda durum çok daha çarpıcıdır. Görünür ekonomik rezerv bazında, dünya tüketimini tek başına karşılama süresi yönüyle ülkemizin bor yatakları şu anda, US Borax kontrolündeki rezervlerin yaklaşık 7 katı olup, analistlere göre son yıllardaki tüketim artış hızı da dikkate alındığında 80 yıl sonra, ülkemiz yataklarının, dünyada tek bor kaynağı olma olasılığı çok yüksektir.
DÜNYA BOR REZERVİ ÜLKELERE GÖRE ve DÜNYA TÜKETİMİNİ TEK BAŞINA KARŞILAMA KAPASİTELERİNE GÖRE ÖMÜRLERİ
ÜLKE Rezerv (bin Ton) Rezerv Ömrü (Yıl)
Türkiye 644.000 240
A. B. Devletleri 105.000 33
Rusya 140.000 16
Çin Halk Cumhuriyeti 36.000 17
Şili 41.000 5
Bolivya 19.000 3
Peru 22.000 3
Arjantin 9.000 1
Sırbistan 3.000 2
TOPLAM 1.019.000 317
Bor ve bor ürünleri ile ilgili olarak bugün için dünyada bir rezerv sorunu bulunmamaktadır. Bu sebeple, büyük rezervlere sahip olmak kendi başına bir anlam ifade etmemektedir. Bu rezervden sağlanacak faydanın en üst seviyeye çıkarılabilmesinin şartlarını oluşturmak çok daha önem kazanmaktadır.
Ülkemiz rezervlerinin ağırlıklı olarak kolemanitten oluştuğu bilinmektedir. Ülkemizde toplam 1,8 milyar ton dolayında bulunan kolemanite karşılık diğer ülkelerdeki toplam kolemanit rezervi miktarı ise 100 milyon ton civarındadır. Bu değer, üretimde kolemanit kullanımının daha ekonomik ve zorunlu olacağı öngörülen sanayi alanlarında, ileride ortaya çıkacak olan büyük avantajımızı da bu günden ortaya koymaktadır.
BORUN TEKNOLOJİDEKİ KULLANIM ALANLARI
1.CAM VE SERAMİK SANAYİNDE
a)CAM ELYAFI YAPIMINDA BOR ÜRÜNLERİ
Ergimiş cama % 7 bor oksit verecek şekilde bor pentahidrat veya üleksit-probertit katılmaktadır. Maliyetine bağlı olarak sulu veya susuz tipleri kullanmakta, bazan borik asitten yararlanılmaktadır. Kullanılan bor oksitin % 24'ü A.B.D.'de, % 14'ü B.Avrupa'da yalıtıcı cam elyafı imalinde tüketilmektedir. İstenen yalıtkanlık derecesine göre çeşitli spesifikasyonlar tanımlanır. Binalarda asbestin yerine ısı ve ses yalıtımında kullanılmaktadır.
Cam Elyafları, kullanıldığı malzemelerde sertlik ve dayanıklılık kazandırmakta, ayrıca malzemeninde hafif olmasını sağlamaktadır.Bu nedenle plastiklerde, lastiklerde, sinai elyaflarda, otomotiv, uçak ve diğer sanayi sektörlerinde çelik ve diğer metallerin yerine, spor malzemelerinde kullanılmaktadır. İngiltere'de oto başına 70-75 kg cam yünü tüketilmektedir. Bu gibi ürünlerde rafine kolemanit tercih edilmektedir.
Fiberoptik sanayiinde,liflere %6 borik asit ihtiva etmektedir. Philips'in Hollanda'daki fabrikasında bu lifler üretilmektedir.Optik cam elyafi ışık fotonlarının etkin biçimde transferlerini sağladığından günümüzde telekomünikasyonda tercih edilmekte olup kablo yerine kullanılmaktadır. Örneğin, Ankara-Çankaya ilçesinde Türk Telekom tarafından kullanılmıştır.
b)BORCAM YAPIMINDA
Camın ısıya dayanımının artması ve cam imalatı sırasında çabuk ergimesini ve devitrifikasyonun önlenmesini sağlayan bor,aynı zamanda camın yansıtma, kırma, parlama gibi özelliklerini de artırmaktadır. Bor camı asite ve çizilmeye karşı korur. Cam eriyiğinin % 0,5 ile % 0.23'ü bor oksitten oluşmaktadır. Ateşe dayanıklı olan Pyrex camlarda %13,5 B2O3 vardır.
Genellikle cama boraks, kolemanit, borik asit halinde karma olarak ilave edilerek bor cam elde edilir. Otolar, fırınlar, çamaşır makinası, vb makinalarda bu tür camlar tercih edilir. ABD'de bu tür cam imal eden 100'e yakın firma vardır.
c)EMAYE ve SERAMİK SIRI YAPIMINDA
Emayelerin vizkozitesini ve doygunlaşma ısısını azaltan borik oksit %20'ye kadar kullanılmaktadır. Sulu boraks ve bazı hallerde borik asit veya susuz boraks da kullanılır. Mutfak aletleri, banyolar, kimya sanayii teçhizatı, su tankları, silahlar, vb alanlarda da emaye kaplama kullanılır.
Seramiğin çizilmeye karşı dayanıklı kılan bor %3-24 oranında kolemanit halinde sırlara katılmaktadır. Avrupanın en önde gelen seramik üreticisi olan Türkiye seramiklerinde,İngiltere, İtalya ve İspanya'da kaolenden mamul eşyaları sırla kaplanır. Tuğlalara da bu sırdan sürülmektedir.
2.YANGIN ÖNLEYİCİ MADDELER
Bor kendisinin oksit olması, ergime ısısının 2300 oC olması nedeniyle yanmaya karşı oldukça dayanıklıdır. Bu özelliğinden dolayı yanmayı önleyici madde olarak kullanılır veya bu özellikteki maddelerin içerisine değişik oranlarda katılır.
Özellikle, çinko borat, boraks, amonyum florborat ürünleri olan yangın önleyiciler antimuan trioksit ile birlikte kullanılmakta olup dumanın emilme hızını uzattığı, kor halindeki ateşi çabuk bastırdığı için daha üstün bir mamuldür. Ancak maliyetleri,(Alümina trihidrat, magnezyum hidroksit) bileşimli olan yangın önleyicilere nazaran daha yüksektir.
Önemli imalatçılar:
Alleid Corp.
Morcus Hook Cabot Corp.
Harshaw Chemical Corp.
3.SABUN ve DETERJAN SANAYİ
Temizleyici maddeler klorinli veya peroksitli bileşiklerdir. Deterjanların ağırlığının % 20-25'i sodyum perborattır. En önemli rakip mallar sodyum hidroksit,sodyum hipoklorit ve hidrojen peroksittir. Bulaşıktan çok çamaşırda tercih edilmektedir. Perborat ürününün % 90'i deterjan imalatında kullanılmaktadır.
Ancak bilinçsiz ve aşırı deterjan kullanımı nedeniyle, atık suların içerisindeki bor oranı yükseldiğinden çevre kirlenmesine sebep olmakta ve günümüzde bu konuda yoğun tartışmalar yapılmaktadır.
Özellikle balıklarda MANKAFA hastalığı olarak bilinen bir hastalığın bordan kaynaklandığı bilinmektedir.
4.METALURJİ SANAYİ
Kolemanit ve borik asit en çok kullanılan ürünlerdir. Çelik alaşımda kullanılan bor bileşiği ferroboron veya sulandırılmış bor alaşımıdır. Ferroboron borat konsantresinin alüminotermik redüklenmesi ile elde edilir. Yüksek borlu (% 5) çelikler nükleer reaktörlerde nötron emilmesini sağlayan önemli bir alaşımdır. Borlu çelikler enerji tasarrufu sağlar. Yeni geliştirilen bazı borlu çelikler mekanik basınca karşı dayanımları nedeniyle soğuk çekme, inşaat, tarım makinaları, vinçler, yaylar, grayder bıçakları, vites dişlileri gibi yerlerde tercih edilen çelik türleridir. Alüminyum izabesinde titanyum ile birlikte borlu bileşikler kullanılır.
Diğer bir kullanım alanıda çelik yapımında florit yerine kolemanit veya üleksittin kullanılmasıdır.
Elektro kaplama sanayinde, kaplama banyosuna borik asit veya serbest florborat ilave edilir.
Demir, bor, karbon ve silikon ile yapılan deneysel camsı metal üretimlerinde başarılı olunmuştur. Transformatörlerdeki enerji kaybını 1/3'e indiren bu metaller gelecekte hızlı bir gelişme göstermektedir.
5.TARIM SEKTÖRÜ
Bor tarımda gübre, herbisit, pestisit ve algisit dallarinda kullanılmaktadır. Herbisitler bitkiye kritik bir miktardan fazla verildiği zaman toksik etki gösterir. Ayrıca sulu bakır metaborat, kereste ve diğer selülozik maddelerde fungisit olarak işlev görmektedir. Bitkinin beslenmesi için az miktarda bor'a ihtiyaç vardır. Bitkilerde şekerin hücre zarından geçişini kolaylaştırdığı için büyümede etkilidir.
Topraklarında bor oranı düşük olan ülkelerde gübrelere katkı maddesi olarak toprağa %1-3 oranında bor verecek şekilde kullanılmaktadır. Bor oranı yüksek olan topraklarda ise verim düşürücü etkisi olmaktadır.
Yeni imal edilen, keresteyi böceklerden korumak için borik asit veya boraks pentahidrat banyosu kullanılmaktadır. Dizel ve uçak yakıtlarında gelişen fungilerin önlenmesi için borik asit esteri kullanılmaktadır.
Karınca ve hamam böceği için de etkili bir öldürücüdür.
6.NÜKLEER SANAYİ
Tüketim miktari yönünden önemli olmamasına rağmen teknolojik ilerleme açısından büyük önemi olan bir kullanım alanıdır.
Bor mineral ve bileşikleri 10B ve 11B izotoplarını içerirler. B'un nötron emme gücü çok yüksektir. Bor izotopları nükleer reaksiyon sırasında denetim kurulmasına olanak verdiği gibi, dimetil eter, elementer bor, zenginleştirilmiş bor oksit veya asit veya ferroboron haline dönüştürüldüğünde nükleer reaktörün kontrol çubuklarının yapımında da kullanılır. Bu çubuklar % 2 bor içeren çelik/alüminyum alaşımlarıdır. 10B nükleer reaktörlerde koruyucu kabuk olarak işe yaramaktadır.
Bor karpitler Phenix reaktörlerinde koruyucu kabuk olarakta kullanılmaktadır. Bor 304 adı verilen yeni bir paslanmaz çelik atık nükleer yakıtı taşırken, içine konulduğu kapların yapımında kullanılır. Nükleer sanayiinde borun en yakın rakibi gadolinyum ve samaryumdur.
Kaliforniya üniversitesi'ndeki 11B araştırmalarda 11B'in proton fizyonlanması sırasında radyoaktivitesiz enerji açığa çıkmıştır. Böylece temiz nükleer enerji elde edilmektedir.
7.DİĞER KULLANIM ALANLARI
Borun diğer alanlardaki kullanımlarının giderek gelişeceği yönünde genel bir eğilim olduğu herkes tarafından kabul edilmektedir.
Diğer bazı kullanım alanları aşağıdadır:
-Oto antifirizlerinde kullanılan boraks demirli metallerin eriyikte korozyona uğramasını önlemektedir.
-Borun katalizör olarak kullanımı oldukça yaygındır. Hidrokarbonların havadan oksitlenmesindeki katalizör borik asittir.
-Bor triflorür (BF3), gaz halinde asitik bir katalisttir. Alkol, asit ve ketonların sudan arındırılmasında, halojenasyonda, aromatik hidrokarbonların sülfürden kurtarılmasında, karbon monoksitin katıldığı reaksiyonlarda, polyesterin boyanmasında, kullanılır.
-TiB2 , ZrB2 gibi metal boritler jet motoru parçaları, roket motoru parçaları, elektrik kontaktörleri, kesici aletler yapımında kullanılır.
-Silikonborid (SiB), oksitlenmeye karşı çok dirençli, ısıya karşı aşırı dayanımı ve kolay işlenebilir olduğundan bor nitritle bor karpidin kullanılamadığı oksijenli ortamlarda refrakter olarak kullanılır.
-Lantanyum ve Seryum hekzaboritler katot yapımında; Lantanyum borid elektron mikroskobun termiyonik katotuna elverişlidir ve elektron ışınımında istikrarlıdır.
-Jet ve roket motorlarının iç parçalarında, askeri zırhlı teçhizatta seramik zırh olarak kullanılır.
- Bornitrit yüksek ısıda elektrik ve ısı izolasyonunun sağlanması için kullanılır. Heksagonal bor nitrit 3500 oC ısıya dayanır, ıslanmaz, diyaelektrik sabiti Al'un 4 katıdır.
-Kübik bor nitrit elmastan sonraki en sert maddedir ve 1370 oC'ye kadar duraylıdır. Kesici aletlerde kullanılır. Amborit çok hızlı dönen makina parçalarında tercih edilir.
-(APBN) Anisotropik pirolitik bor nitrik mikrodalga lambalarında kullanılır.
-Borlu elyaf kompositleri tekniğin en son harikaları olarak kabul edilir. Ti, Al ve Mg'un bor lifleri ile güçlendirilmeleri sonucunda elde edilen komposit mm2'de 360 kg'lik basınca dayanır. Karbon lifli kompositden daha pahalıdır. Ti ve Tungsten tel üzerine bor buharı deposite edilerek elde edilen bu liflerin fiyatı 400-570 USD/kg olup, F-16 savas uçağında % 2,1 oranında, F-18'de % 10 kadar ve uzay araçlarında kullanılır.
-Lazer hücumunda ısıyı belirli bir noktadan uzaklaştırdığı için askeri amaçla kullanılır.
-Talk pudrasında, bebe pudrasında, traş pudrasında borik asit % 5-10 arasında antiseptik olarak tüketilir.Kozmetik ve ilaç sanayiinde bor bileşikleri yaygın olarak kullanılmaktadır.
-Na-borohidrit jet, bomba uçaklarının yakıtlarında redükleyici eleman olarak kullanılır.
-B10 H14'in Lewis bazı içinde asetilen ile reaksiyona girmesi ile üretilen karboranlar olan N-hekzil karboran'a geleceğin jet yakıtı gözü ile bakılmaktadır.
-Na2SO4, su ve boraks dekahidrattan oluşan bir bileşik oda döşemesindeki malzemeye entegre edilip, gündüz saatlerinde pencereden giren güneş enerjisini absorbe ederek, geceleyin soğumaya başlayınca bu enerjiyi açığa çıkararak odayı kendiliğinden ısıtmaktadır.
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
1-BOR NEDİR…………………………………………………………………………. 2
2-OLUŞUMU…………………………………………………………………………… 2
3-BORATLARIN GEÇMİSİ.......................................................................... 3
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ........................................ 4
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ....................................... 5
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ 6
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ................................................................... 7
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN
KULLANIM ALANLARI........................................................................... 8
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI....................................................... 12
10- BOR ARAMALARINDA JEOFİZİK.JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ
VE ÖNEMİ 15
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ.................................................................. 18
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM........................................................ 23
13-TÜRKİYE REZERVİ............................................................................... 24
14-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI............................................................ 25
15-MADEN KURULUNUN GÖRÜŞLERİ.................................................... 26
16- KAYNAKLAR........................................................................................ 27
17-MADEN KOMİSYONUNDAN BOR RAPORUNA KATKI KOYANLAR 28
1- BOR NEDİR:
Bor periyodik tablonun beşinci elementidir. Kütle numaraları 10ve 11 olan iki kararlı
(B10 ve B11) izotoptan oluşur element olarak yer kabuğunda %0.001, deniz suyunda ise 2.5 ppm düzeyindedir.
Doğada serbest olarak bulunmaz, bor bileşikleri şeklinde bulunur. Bilinen 150 civarında bor bileşiği mevcuttur.(Sayfa 6 önemli bor mineralleri)
Bor element olarak elektron eksiği olan ve tek metal olmayan bir elementtir. Bu özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen bor bileşikleri güçlü kovalent bor-oksijen bağları oluşturmaktadır. Bor elementinin bu özelliği nedeniyle bor bileşikleri, sanayiinin her dalında binlerce kullanım alanı bulunmuş, yeni buluşlarla sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak petrol ve kömür yerine ikame edilmeye başlanmış, ekonomik değeri yüksek endüstriyel bir hammaddedir. Füzelerde, uçaklarda, uzay mekiklerinde, gemilerde, askeri uçak ve helikopterlerinde, otomobillerde yakıt olarak kullanılmaktadır.
Bor elementinin B10 ve B11 izotopu tek hafif elementtir. B10 izotopu geniş ara kesiti ile mükemmel bir absorblayıcı ( nötron emici) özelliği göstermektedir. Bu özelliği nedeniyle atom reaktörlerinin soğutma sularında nötron tutucu olarak kuIlanılmaktadır.
Ergime noktası 2190+20 °C, kaynama noktası 3660°C,Mohs sertliği 11, ısıl genleşme katsayısı 5x106-7x106, knoop sertliği 2100-2580 Hk.
Bor alaşım ve bileşik yaptığı elementlerin sertliğini ve direncini artırır, ergime sıcaklığını düşürür, iletim kapasitesini artırır. Bu özellikleri nedeniyle elektronik, elektromekanik ve metal alaşım sanayilerinde, uzay ve havacılık sanayinin, elektronik sanayinin vazgeçilmez ve yerine ikame edilmez, bir hammadde özelliğindedir.
Bor minerallerinden üretilen yakıtlar, borlu motorlar, ileri seramik polimerik metalik malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanım alanı bulmuştur.
BORAKS ESKİŞEHİR-KIRKA KOLOMANİT MUSTAFA KEMAL PAŞA
2-OLUŞUMU
Yeryüzündeki önemli borat yataklarının nasıl oluştuğuna gelince,yerbilimciler,bunların yer hareketlerinin sıkça göründüğü, gezegenimizi bir kabuk gibi saran levhaların birbiriyle sinir oluşturdukları levha sınırları boyunca yer aldıklarını ve günümüzden yaklaşık 24-25 milyon yıl öncesi(neojen) dönemde oluştuklarını saptamıştır.
Dünyanın en büyük borat yatakları,kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda meydana gelmiştir.Bunlar genellikle kil,kiltaşı,volkanik kül(tüfler),kireçtaşı ve benzer gölsel tortul tabakalarıyla arakatmanlı. Volkanik kül tabakalarının yer alması,bu borat yataklarının etkin volkanizmayla bağlantılı olarak oluştuklarının bir göstergesidir. Volkanik etkinlikle eşzamanlı oluşan sıcak su kaynakları ve hidrotermal çözeltiler,bor elementinin oluşması için en uygun ortamlardır. Örneğin,halen Güney Amerika’nın volkanik olarak etkin bölgelerindeki bazı sıcak su kaynaklarında borat çökelmesi olmaktadır. Ayrıca,ABD’de keşfedilen ilk boraks cevheri de yine volkanik olarak etkin bir bölge olan California eyaletindeki Clear Gölü yakınlarındaki sıcak su kaynaklarının oluşturduğu çamurlarda bulunmuştu. Bundan başka, 19.yüzyılın baslarında İtalya’nın Toskana bölgesinde keşfedilen boratlarının kökeninin de volkanik etkiyle olduğu saptanmıştır.Borat yataklarının kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda oluşabilmesi için,volkanik etkinliğin yanı sıra boratların birikim oluşturabilecekleri bir havza olması,ayrıca,bölgede kurak-yarı kurak bir iklimin hüküm sürmesi bir başka önemli koşuldur.Boratlar suda çözünebilir nitelikte olduğu için,bunların uzun süre(milyonlarca yıl)boyunca böyle bir tehlikeden korunabilmesi için üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesi gereklidir.Ne var ki günümüze kadar tespit edilen en yaşlı bor yataklarının en fazla 30 milyon yasında olması,bunlarının üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesinin yeterli olmadığının göstergesidir.
Borat oluşumlarına,gölsel ortamlar dışında, deniz ortamında oluşan tuz yatakları içinde de rastlanır. Ancak bu tür ortamlarda meydana gelen boratlar çoğunlukla ekonomik değere sahip değildir. Deniz ortamında oluşmuş olup ekonomik değeri olan borat yataklarına bugüne kadar yalnızca Doğu Avrupa’da rastlanmış.
Bor mineralleri,bundan başka, yeraltındaki magmanın yeryüzüne doğru yükselirken kristalleşmesi sonucunda da oluşabiliyor. Bu tür bir oluşum biçimi sırasında bor,kayacı oluşturan minerallerin kristal yapısına girmez; soğumakta olan magma kristalleşirken dışarı salınan suyla birlikte, oluşmakta olan sokulum kayacını terk eder.Bor minerallerinin bir başka oluşum biçimiyse magmanın yeraltından yükselirken sokulum yapması ve yüzeye yaklaşırken soğuması sırasında,çevredeki farklı kayaçların yüksek ısı ve basınçtan etkilenmesi ve değişimle birlikte bor elementinin oluşmasıdır. Bu tür yollarla oluşmuş bor madenleri Doğu Rusya’da ve Çin’de bulunmaktadır.
3-BORATLARIN GEÇMISI
Ekonomik değere sahip olan bor mineralleri,çok yönlü kullanımları açısından belki de dünyanın en ilginç minerallerindendir.Değişik yararları ve kulanım alanları,uygarlığın ilk günlerinden bu yana biliniyor. O dönemlerde yasayan gümüş ve altın kuyumcuları,akışkanlığı artırdığı için, özellikle boraks adlı bor minerallerinden yararlanıyorlarmış. Boraks,kimi özelliklerinin zaman içinde keşfiyle,seramiklerde sır malzemesi olarak,tedavi amaçlı(mikrop öldürücü) ve temizlik maddesi olarak kullanılmaya başlanmış.Günümüzde boraks,deterjan sanayiinin yanısıra yaygın olarak yüksek performanslı camların üretiminde de de kullanılmaktadır.
Boraksın ilk kez,yaklaşık 4000yıl önce, Babilliler tarafından kuyumculukta kullanıldığı tahmin ediliyor.Bunların, boraksı Uzakdoğu’dan getirttiklerine ilişkin bulgulara rastlanmıştır.O dönemlere ait yazılı kaynaklarda boraks minerali için "boorak","bayrach",ve "borar"gibi sözcüklerin kullanıldığı saptanmıştır.Bundan başka, günümüzde,kimi kaynaklarda "boraks" yerine kullanılan "tinkal" sözcüğüde Uzakdoğu anlamına gelen "tinkar" sözcüğüyle eş anlamlıdır. Yine Mısırlıların mumyalama işlerinde, tedavi amaçlı ve değişik metalleri işlemede borakstan yararlandıkları,Eski Yunanlılarla Romalıların boraksı temizlik maddesi olarak kullandıkları tahmin ediliyor.Görüldüğü üzere,boraks değişik uygarlıklar tarafından farklı amaçlarla kullanılmıştır.O dönemlerde,boraks daha çok alkali göllerden elde ediliyor ve ticareti yapılıyormuş. Ancak boraksın kullanım alanlarına ilişkin ilk yazılı metne,762 yılında, Mekke,Medine ve Bağdat çevresindeki Arap yerleşimlerinde rastlanıyor.Boraks minerali, Çin’e bu tarihten kısa bir süre sonra girmiş. Avrupa’ysa, kimyaya ilişkin Arapça dilinde yazılan kaynakların çevrilmesi sonucu boraksla 12.-13. yüzyılda tanışmış. On beşinci yüzyıla geldiğinde,boraks ticareti Venediklilerin elindeydi ve 200 yıl kadar da onlar tarafından sürdürülecekti.O dönemin Venedikli tüccarları;boraksın nerelerden getirildiğini ve nasıl işlendiğini büyük bir sır olarak saklamışlardır. Ancak ham boraksın Tibet’in göllerinden elde edildiği ve torbalar içinde koyunlarla Himalayalar üzerinden Hindistan’a taşındığı biliniyor. On yedinci yüzyıla gelindiğindeyse Hollandalılar boraks ticaretini üstlenmiş, hatta işlenmesi konusunda önemli bilgi birikimine kavuşmuşlardır.1840 yılında,İtalya’nın Toskana bölgesindeki sıcak su kaynaklarında keşfedilen doğal borik asit (sassolit adlı bir bor minerali) on dokuzuncu yüzyılda Avrupa pazarlarının borik asit ve boraks gereksinimini büyük oranda karşılamıştır. On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru dünyanın farklı bölgelerinde borat yatakları keşfedildi. Sanayideki hızlı gelişmelere paralel biçimde rafine bor ürünlerinin geliştirilmesinde ve bunların pek çok alandaki kullanımında önemli adımlar atıldı.
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ
Anadolu’daki bor cevherinin ilk olarak Romalılar tarafından keşfedildiği tahmin ediliyor.Büyük bir bor yatağının yer aldığı Eskişehir-Kırka yakınlarında Romalılara ait olduğu saptanan kalıntılar ve o dönemlerde bu bor yatağının yüzeyinden bor cevheri elde edildiğine dair izler bunun göstergesi.Ancak ülkemizde gerçek anlamda bor madenciliği 1861 yılında Balıkesir-Susurluk ilçesinin Sultançayırı bölgesindedir. Yabancı firma tarafından başlatılmış ve daha sonraki yıllarda da,Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyetin çeyreğinde yabancı firmalar tarafından sürdürülmüştür. Ülkemizde doğal kaynaklarımızın tespitine yönelik bilimsel çalışmaların yapılması için 1935 yılında maden aramalarını yapmak üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü(MTA), madencilik, enerji üretimi ve dağıtımını yapmak üzere de ETİBANK kuruldu. MTA,ekonomik değeri olan alanları ilgili bakanlık kanalıyla ETİBANK’a devretmeye,ETİBANK da bu kaynakları işletmekte görevlendirilmiş.1950 yılında Bigadiç’te 1954’de Mustafa Kemal Paşa bölgesinde ve 1956’da da Emet dolaylarında kolemanit yatakları,yine aynı dönemlerde,Kırka’daki boraks yatağı ortaya çıkarılmıştır.ETİBANK ilk kez 1958 yılında Emet’te bor madeni işletmeceligine adım atmış.1964 yılında Bandırma’da ilk rafine bor tesislerinin temeli atılmış.1960 lı yılların sonlarına doğru Kırka’daki bor yataklarını da devralan ETİBANK,1970 lerde Kırka’da bor rafine ürün üretim tesislerinin kurulması çalışmalarına başlamış.Böylece ülkemizde bor hammaddesi üretiminde ve dünya talebini karşılamada önemli bir ilerleme sağlanmış.Tüm bu gelişmelere karşın,ülkemizde bor cevherinin üretim ve ihracatı,1978 yılına kadar,büyük oranda yabancı ve yerli özel şirketlerin tekelinde kalmış.1978yılında ülkemizin bu açıdan dünya piyasasındaki gerçek değerine ulaştırılması ve borun ülke yararına işletmesi amacıyla,bor yatakları,2172 sayılı yasayla devletleştirildi.Böylece borla ilgili tüm etkinlikleri devlet adına ETİBANK üstlenmiş ve aynı zamanda dünyanın en büyük iki bor bileşikleri üreticilerinden biri konumuna geçmiş oldu.1983 yılında yürürlüğe giren 2840 sayılı yasayla ise bor madenlerinin devlet eliyle ETİBANK tarafından işletilmesi kesinlik kazandı. ETİBANK,bankacılık kısmının özelleştirilmesi nedeniyle 1998 yılında yeniden yapılandırıldı ve ETİ HOLDİNG A.Ş. adını aldı.
O zamanki adıyla ETİBANK,sahip olduğu bor rezervlerinin katma değerini ve dünya bor pazarındaki gelir payını artırmak için 1960’lı yıllardan itibaren önemli yatırımlara girişti.Bu çerçevede başlattığı yatırım faaliyetlerini yoğun bir biçimde sürdürerek bugün ham borda yıllık 1.800.000 ton,rafine bordaysa 717.000 tonluk kurulu kapasiteye ulaştı.Bu yıl içerisinde tamamlanacak olan 100.000 tonluk rafine bor tesisiyle etüt ve planlama aşamasında olan yatırımlarla birlikte,rafine bor üretimi kapasitesinin 1.200.000ton/yıl’a çıkarılması hedefleniyor.Bor madenlerinin ve rafinasyon tesislerinin işletilmesini Eti Holding’in bağlı ortaklarından Eti Bor A.Ş. yürütüyor.Bor madenlerinin bulunduğu yerlerde Eti Bor’a bağlı bor işletmeleri yer almaktadır.Ham ve rafine bor ürünlerinin üretildiği bu işletmeler Bandırma (Balıkesir) , Kırka (Eskişeir), Emet (kütahya) , Bigadiç (Balıkesir) ve Kestelek (Bursa) bor işletmeleri.
Bugün Eti Holding, dünyada yılda yaklaşik1.5 milyon ton olan B2O3 bazındaki bor üretiminin%32’sini gerçekleştiriyor. Eti Holding ile birlikte bir başka ABD firması, dünyadaki bor gereksiniminin%70’ini karşılamaktadır.
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
Özellik Değeri
Atom ağırlığı 10.811+0.005 veya 0.007
Ergime noktası 2190+20 0C
Kaynama noktası 3660 0C
Isıl genleşme katsayısı 5x106-7x106
(25-1050 0C arası, 1 0C için)
Knoop sertliği 2100-2580 HK
Mohs sertliği (elmas-15) 11
Vickers sertliği 5000 HV
Bor Madeni Bileşiklerinin Kimyasal formülleri tablo-1 de görülmektedir.
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ
Tablo-1-
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ
Ticari öneme sahip olan bor mineralleri; tinkal, kolemanit, kernit,üleksit, pandermit, borasit, szaybelit, hidroborasit gibi minerallerdir.
Ticari Önemi Olan Bor Mineralleri
Mineral % B2O3 Bulunduğu yer
Boraks(Tinkal 36.6 Kırka,Emet,Bigadiç,A.B.D
Kernit(Razorit 51.0 Kırka, A.B.D., Arjantin
Üleksit 43.0 Bigadiç, Kırka, Emet,Arjantin
Propertit 49.6 Kestelek, Emet, A.B.D
Kolemanit 50.8 Emet,Bigadiç,Küçükler,A.B.D
Pandermit(Priseit) 49.8 Sultançayır, Bigadiç
Borasit 62.2 Almanya
Szaybelit 41.4 B.D.T. (Eski S.S.C.B.)
Hidroborasit 50.5 Emet
Boraks (Tinkal)
Tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulunur. Ancak içindeki bazı maddeler nedeniyle pembe, sarımsı, gri renklerde de bulunabilir. Sertliği 2- 2.5, özgül ağırlığı 1.7 gr/cm3 B2O3 içeriği % 36.6 dir. Tinkal suyunu kaybederek kolaylıkla tinkalkonite dönüşebilir. Kille ara katkılı tinkalkonit ve üleksit ile birlikte bulunur. Ülkemizde Eskişehir-Kırka yataklarından üretilmektedir.
Kernit (Razorit)
Tabiatta renksiz, saydam uzunlamasına iğne şeklinde küme kristaller şeklinde bulunur. Sertliği 3,özgül ağırlığı 1.95 gr/cm3 ve B2O3 içeriği %51'dir. Soğuk suda az çözünür. Kırka'da Na-borat kütlesinin alt seviyelerinde yer alır. Dünyada ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur.
Üleksit
Tabiatta masif, karnıbahar şeklinde, lifsi ve sütun şeklinde bulunur. Saf olanı, beyaz rengin tonlarındadır. İpek parlaklığında olanları da vardır. Genelde kolemanit, hidroboraksit ve probertit ile birlikte teşekkül etmiştir. B2O3 içeriği % 43'tür. Ülkemizde Kırka, Bigadiç ve Emet yörelerinde, dünyada ise Arjantin'de bulunmaktadır.
Probertit
Kirli beyaz, açık sarımsı renklerde olup ışınsal ve lifsi şekilli kristaller şeklinde bulunur. Kristal boyutları 5 mm ile 5 cm arasında değişir. B2O3 içeriği % 49.6'dır. Kestelek yataklarında üleksit ikincil mineral olarak gözlenir. Ancak Emet'te tekdüze tabakalı birincil olarak ve Doğanlar,İğdeköy bölgesinde kalın tabakalı olarak oluşmuştur.
Kolemanit
Monoklinik sistemde kristallenir. Sertliği 4-4.5, özgül ağırlığı 2.42'dir. B2O3 içeriği % 0.8'dir.Suda yavaş, asitte (HCl) hızla çözünür. Bor bileşikleri içinde en yaygın olanıdır. Türkiye'de Emet, Bigadiç ve Kestelek de, dünyada ise A.B.D.de bilinen birçok yatak vardır.
Pandermit (Priseit)
Beyaz renkte ve masif olarak teşekkül etmiş olup kireçtaşına benzer. Ülkemizde Sultançayırı ve Bigadiç yataklarında Pandermit gözlenmektedir. B2O3 içeriği % 49.8'dir.
Hidroborasit
Bir merkezden ışınsal ve iğne şeklindeki kristallerin rasgele yönlenmiş ve birbirini kesen kümeler halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. B2O3 içeriği % 50.5'tir. Beyaz renkte, bazen içerisindeki impüritelere bağlı olarak sarı ve kırmızımsı renklerde (arsenik içeriğine göre) kolemanit, üleksit, probertit, tunalit ile birlikte bulunur. Ülkemizde en çok Emet, Doğanlar, İğdeköy yörelerinde ve Kestelek'te oluşmuştur.
Türkiye deki en önemli bor bileşiklerinin resimleri verilmiştir
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN KULLANIM ALANLARI
Endüstriyel üretimde ham bor ve rafine bor ürünleri;
Bor elementi ve borlu bileşiklerin bünyesinde taşıdığı üstün özellikleri nedeniyle, bünyesine girdiği malzemeleri ikame edilmeyen bir kullanım alanına sahip kılmaktadır.
Üretimde ikame ancak rafine ve ham bor ürünlerinin kendi arasında olmaktadır. Özellikle, gelişmiş ülkelerin sanayilerinin vazgeçilmez bir temel girdisi olan bor tuzu ve bor bileşikleri, üretimde hammadde cinsine göre ppm seviyesinden %30'lara bazı ürünlerde %80 lere varan oranlarda kullanılmaktadır. Bugünkü teknolojik gelişmelerde, çevre dostu bir endüstriyel hammadde olması nedeniyle, bor ve bor bileşiklerinin bünyesine girmediği hiçbir malzeme kalmamış gibidir.
Bor ve bor bileşiklerinin mevcut teknolojik gelişmelere de dayalı olarak önemini, ekonomik ve stratejik değerini daha iyi kavramak yönünden kullanıldığı sektörlere ana hatları ile bakmak yararlı olacaktır.
8-1 CAM SANAYİİ:
Bor bileşikleri otomobil, laboratuvar, uçak, ileri teknoloji pyrex, optik cam çeşitlerinin imalında kullanılır. Kamera ve mercek camları, borosilikat cam çeşidinden imal edilir. Saf silikat camlar pencere camı, cam ambalaj işlerinde kullanılır.
Bor bileşiklerinden elde edilen cam elyafı inşaat sektöründe yalıtım malzemesi ve ısı kaybını önleyici olarak kullanılmaktadır. inşaat sanayiinde Avrupa, Amerika ve gelişmiş ülkelerde önemli oranda kullanımı bulunmaktadır Son yıllarda hafif, ucuz, dayanıklı ve kimyasal etkilere karşı dirençli olması nedeniyle sınai elyaf, lastik ve kağıtta cam elyafta bor katkısı kullanılmaktadır.
Bu şekilde dayanıklılığı ve dış etkilerden minimum düzeyde etkilenme özelliğinden dolayı sert plastikler otomotiv, uçak sanayi dallarında çelik ve diğer metallerin yerine ikame edilmeye başlanmıştır.İngiltere'de oto başına 75 kg cam yünü tüketilmektedir. Fransa'da Renault firması üzerine polyester paneller monte edilen metal şasi imalatına başlamıştır.
8-2 ELEKTRONİK, BİLGİSAYAR, İLERİ TEKNOLOJİ ENDÜSTRİSİ:
Optik cam elyafı, ışık fotonlarının etkin bir biçimde transferini bor ve bor ürünlerinden imal edildiğinde sağlamaktadır.
Telefon ve bilgisayar ağlarında fiberoptik kablolar, bünyesinde bor bulunduğunda diğer malzemelere oranla kapasite ve işlem hızını 100 misli artırmakta olduğundan, bu kablolar ileri teknolojinin vazgeçilmez ürünleridir. Son yıllarda icad edilen yeni fiberobtik kablolar çok kısa sürelerde en yüksek veri transfer hızlarına ulaşmışlardır.
Borik Asit LCD ekran üretilmesinde vazgeçilmez bir öneme sahiptir.
Akım levhaları teknolojisinde, vazgeçilmez bir mineralde Türk kolemanitidir. Bu teknoloji,notebook bilgisayarlar, PC, Cep telefonları vb. Mobil iletişim araçları, avuç içi bilgisayarları, bilgi işlem teknolojisinde kullanılmaktadır. Mikroçip, P tipi yarı iletkenlerde de kullanıldığı bilinmektedir.
Tüplerin üzerinde ( metalik karbon tüp) bir bor nitrit nano tüple izalasyonu ile gelişim sağlanması üzerinde çalışmalar halen sürdürülmektedir.
Uzun ömürlü ve yüksek güçlü lityum-ion bataryaların bor dan alternatif dizaynı üzerinde çalışmalarını sürdürmektedir.
Bilgisayar, otomobil, televizyon, cep telefonu, stereo ekipmanlar, CD çalar, bilinen elektronik aygıtlarda yanıp sönen ışıklarda enerji stoklanması ve dağıtımında bor kapazitörler kullanılmaktadır.
8-3 UZAY VE HAVACILIK SANAYİİ:
Uzay araçları, uydular, helikopter, planör, zeplin ve balon imalatında bor bileşikleri yaygın bir şekilde kullanılır.Üniversite ve şirketler geniş kapsamlı araştırma ve üretim faaliyetine girişmiştir. Bu projelerden en önemlisi radar dalgalarını emen, absorbe eden materyalleri ve bunlardan üretilmiş motor, uçak ve füzelerdir. Radarlara karşı görünmezliği temin eden yüksek dayanıklılığı Bor'la güçlendirilmiş cam malzemelerin iletken olmayan ve düşük dielektrik özelliğidir. Bu malzemelerin içine bor % 6-%20 oranında katkı maddesi olarak kullanılmaktadır.
Bor mineralinden üretilen yakıtlar ve yine bor mineralinden üretilen ileri seramik, polimerik, metalik ve kompozit malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanılmaktadır.
8-4 ASKERİ MALZEMELER VE SAVUNMA SANAYİİ:
Bor ve rafine bor ürünleri askeri alanda yüksek performanslı teçhizatlarda, zırhlı araçlarda, piyade tüfeği, tabanca top namlularının imalinde kullanılmaktadır.
Yüksek dayanıklılığı bor'la kuvvetlendirilmiş cam malzemelerin iletken olmayan ve düşük dielektrik özelliği onları radarlara karşı görünmez kıldığından bunlardan mamul teçhizat, askeri alanda değerlidir.
8-5 TIBBİ CİHAZ VE İLAÇ SANAYİİ:
Beyin kanserinin tedavisinde Borun B1O izotopundan imal edilmiş hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesinde, sağlıklı hücrelere zararının minimum düzeyinde olması nedeniyle BNTC ( Boron Nevtron Capture Therapy) kullanılmaktadır.
Günümüzün gelişen ilaç teknolojisi gereği olarak, ilaç üreticileri "bor" u belirli terkiplerle tablet şeklinde üreterek ticari ilaç olarak oral yoldan alınmak üzere kullanıma sunmuşlardır. Ostropoz ve menapoz tedavisinde, allerjik hastalıklarda, pisikyatri'de, kemik erimesinde ve eliştirilmesinde, artritte bor geniş bir kullanım alanı bulmaktadır. Çeşitli antiseptik ilaçlar ve koruyucu solüsyonlarda bor ve rafine bor ürünleri çok eski tarihlerden beri kullanılmaktadır.
8-6 YAKIT SANAYİİ:
Bazı gelişmiş ülkelerin roketlerinde karboranların roket yakıtı olarak kullanılması araştırılmıştır.
Sodyum Tetraborat uçuş yakıtı olarak kullanılmıştı, şimdi özel uygulamalarda yakıt olarak kullanılmaya devam edilmektedir.
1950'Ii yıllarda dibor (B2O3) ve pentabor (BsHg) gibi bor hidratların uçaklarda yüksek performanslı yakıt olabileceğinin araştırılması neticesinde bor hidrürlerden en iyi yakıtın ( BsHg) pentabor olduğunu ancak bazı yakma problemleri ( yanma sonucu oluşan bor oksidin türübünde birikmesi, zehirli ortam oluşması, yanma sonucu oluşan egzoz gazlarındaki ısının uçağı infilak ettirme tehlikesi vb) 50'ye yakın üniversite ve kuruluşun üzerinde çalışması ile birlikte "Fluorin" isimli bir maddenin yakıtla karıştırılması sonucu çözüme kavuşmuştur. Fluorin yanma anında reaksiyona girerek yanma sonucu oluşan bor oksit tabakasını yok etmekte ve tutuşturmayı kısalarak yanma oranını artırmaktadır. Buluş sayesinde tüm problemler giderilmiş olup penta bor yakıt olarak uzun süredir askeri uçak ve makinalarında kullanılmaktadır.
8-7 KİMYA SANAYİİ:
Yapıştırıcı, Antifiriz, donma önleyiciler, soğutucu, nişasta yapımı, yangın söndürücüler, yanma geciktirici ve yanma önleyiciler, korozyon önleyiciler, böcek öldürücüler, bitkilerle mücadele, pasta ve boya koruyucuları, kibrit imalatı, kireç önleyiciler yüksek performanslı motor yağları, patlayıcı imalatı, ağartıcılar, parfümeri, krem, şampuan, diş macunu imalatı vb. birçok alanda bor mineralleri ve rafine bor ürünleri kullanılmaktadır.
8-8 FOTOGRAFÇILIK:
Fotoğrafçılıkta çeşitli bor mineralleri ile bor ürünleri banyo ve film imalinde kullanılmakta dia'nın net ve tabii olmasını sağlamakta teknolojik bir yöntemde kullanılmaktadır.
8-9 GÖRÜŞ SİSTEMLERİ:
Ölçüm cihazlarının görüş sistemleri, kameralar, fotoğraf makinaları, dürbünlerde ve çeşitli tıbbi ve laboratuvar malzemelerinin görüş sistemleri borosilikat camlar kullanılarak imal edilmektedir.
8-10 DETERJAN SANAYİİ:
Bor element olarak elektron eksiği olan tek metalolmayan hammadde özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen tüm bor bileşikleri güçlü kovelent bor - oksijen bağları oluştururlar. Bu nedenle dezenfekten sıvılar, sabun, deterjan ( çamaşır ve bulaşık) üretiminde rafine bor ürünleri ( boraks dekahidrat, sodyum perborat) sahip oldukları mikrop öldürücü, yumuşatıcı, beyazlatıcı ve enzim stabilize özellikleri nedeniyle yerine ikame kabul edilmeyecek ölçüde geniş bir kullanım alanına sahiptir.
8-11 TARIM SANAYİİ:
Bor mineralleri belirli terkiplerde veya belirli dozlarda bitkileri geliştirmektedir. Bu özelliği nedeniyle borlu gübre imalinde kullanılmaktadır. Bor eksikliği görülen bitkiler şeker pancarı, kaba yoncalar, meyve ağaçları, üzüm, zeytin, kahve, tütün. pamuktur. Susuz boraks ve pentahidrat'ın belirli oranlarda karıştırılması ile elde edilen gübre bu tür bitkilerde kullanılmaktadır. Disodyum pentaborat ve disodyum oktaborat mahsül üzerine püskürtülerek gelişmeleri sağlanmaktadır.
Bor bileşikleri bromosol ve sodyum kloratla karıştırılarak yabani otların yok edilmesi ve toprağın steril konumda bulunması durumunda kullanılır.
SERAMiK SANAYi: Bor mineralleri ve rafine bor ürünleri seramik ve emaye sanayinde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Seramik sırı üretiminin ana girdisini teşkil ettikleri gibi fayans ve çeşitli seramik ürünleri emayelerinde katkı maddesi olarak kullanılmaktadırlar. Asite karşı dayanım özelliklerinden dolayı banyo, silah, metal( demir,çelik, aliminyum, bakır) kimya sanayiinde kullanılan ürün ve mal~emeler bor katkılı emayelerle kaplanmaktadır. Güzel sanatlar dalında kullanılan camsı özellikteki süs eşyalarının tamamı borlu malzemelerden üretilir.
8-12 ENERJi DEPOLAMA:
Termal Storage pilleri: Na sülfat ve su ile yaklaşık %3 ağırlığındaki boraks dekahidrat kimyasal olarak karıştırılır. Gündüz güneş enerjisi depolayıp gece ısınmada kullanılabilmektedir. Aynı terkip binalarda tavan malzemesine monte edildiğinde güneş enerjisini absorbe edip konutların ısıtılmasını sağlayabilmektedir.
Bunun yanında bor ve borlu bileşiklerin enerji alanında sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak kullanılmasına başlanmış olup, öncelikle gelişmiş ülkelerden başlamak üzere kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır. Bu ürünlerin hiçbir radyasyon etkisinin olmaması ayrı bir avantajdır.
8-12 NÜKLEER UYGULAMALAR:
Atom reaktörleri imalatında kullanılan çelikler borlu alaşımlardır. Bunlar genellikle bor karbür ve titan bor alaşımları şeklindedir. Nötron absorbanı olarak borlu çelik alaşımları tercih edilmektedir. Çelik alaşımındaki her bir bor atomu bir nötron absorbe etmektedir.
(B 10) izotopu atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soğutma sistemlerinde ve reaktör alarmının kapatılmasında kullanılmaktadır.
Nükleer atık malzemeler, kolemanitten üretilen cam ambalajlar içine alınarak cam kütük haline getirilip zararlı radyasyon etkilerinden arındırılmak suretiyle depolanmaktadır.Nükleer tesislerin radyasyon zırhları ile patlayan nükleer tesislerin söndürülmesinde de bor karbür-borik asit ve pentahidrat'tan müteşekkil karışım ile yangın havadan tonlarca malzeme atılmak suretiyle söndürülmektedir.
8-14 METALURJİ SANAYİİ:
Borat mineralleri, yüksek sıcaklıklarda düzgün yapışkan, koruyucu ve temiz, çapaksız bir yüzey oluşturma özellikleri ve ergitmeyi hızlandırıcı, metallerin ergitme sıcaklıklarını düşürücü, şarjın akışkanlığını hızlandırıcı özellikleri nedeniyle demir dışı metal sanayinde curuf oluşturucu olarak kullanılırlar.
Bor bileşikleri elektirolit kaplama sanayinde ve elektrolit elde edilmesinde kullanılmakta olup, borik asit, nikel kaplamada, fluo boratlar ve fluoborik asitler; kalay, kurşun, bakır, nikel gibi demir dışı metaller için elektrolit olarak kullanılmaktadır.
Alaşımlarda çeliğin sertliğini artırıcı rol oynar, ferrobor böyle bir alaşımdır. Çelik üretiminde kolemanit şarjın ve curufun akıcılığını kolaylaştırdığı için flüoritin yerine kullanılmaktadır.
8-15 DİĞER KULLANIM ALANLARI :
Sodyum Oktaborat; % 30 luk çözelti halinde ağaçla muamele edildiğinde tahta yavaş kurutma ile bozulmadan ve küllenmeden uzun süre kullanılır.
Bortriklorür; polimer sanayinde esterleme alkilleme işlerinde kullanılır.
Bortriflorür; etil benzen üretiminde katalizör olarak kullanılır.
Bor karbür, Bor nitrür; döküm çeperlerinde yüksek sıcaklığa dayanıklı (refrakter), malzeme püskürtme memelerinde ise aşınmaya dayanıklı ( abrazif) malzeme olarak kullanılır.
Bor bileşikleri; araçların soğutma sistemlerinde korozyon önleyici olarak ayrıca, antifiriz üretiminde kullanılmaktadır.
Boraks; Tekstil sanayiinde floş iplik olarak, nişastalı yapıştırıcıların viskosite (akıcılık) ayarlanmasında, kazeinli yapıştırıcıların çözücü imalinde protein ayrıştırılmasında yardımcı madde, dericilikte kireç çöktürücü, boru ve tel çekmede akıcılığı artırıcı madde olarak kullanılmaktadır.
Çimento Sanayi; Bağlayıcılığı ve dayanımı daha kuvvetli çimento ve tuğla üretiminde bor atıkları kullanılmaktadır.
Otomobil hava yastığı imalinde; Çarpma anında elektronik sensör elementer bor ile potasyum nitrat toz karışımını harekete geçirerek hava yastığını şişirir.
Sodyum borohidrit; Atık sulardaki civa, kurşun,gümüş gibi ağır metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla kullanılır.
Lehim, kaynak, aşındırıcı imali, plastik sektöründe, kağıt ve mukavva üretiminde, kuyumculukta, akaryakıtların oktan yükseltme işleminde, rafinasyon işleminde, mumyacılıkta, tekstil bileştirilmesinde iplik olarak, dokuma sanayiinde, binlerce üründe bor ve rafine ürünler kullanılmaktadır. Teknoloji ilerledikçe yeni kullanım alanları yaratılmakta mevcut kullanım alanlarındaki tüketim hacmi de her geçen zaman diliminde artmaktadır.
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI:
Türkiye’deki mevcut rezerv ; Dünya rezervlerinin % 73 ünü kapsamaktadır. Ancak bu rezervlerin çok büyük bir alana yayılmış olmasından , yaklaşık dünya rezervlerinin % 88-90 nının Türkiye’de bulunduğu düşünülmektedir.
ABD,Arjantin ,Bolivya, Çin,Iran,Kazakistan,Peru ve Rusya ‘da ki bor rezervlerinin 100-150 yıldır çalışması nedeniyle ülkemizdeki bu rezerv miktarı çok önemli bir miktardır.
ABD’nin kendi rezervleri ve sahip olduğu bor teknolojisi dikkate alınırsa ve Türkiye den yılda yaklaşık 200 bin ton ham ve rafine bor ithal etmesi , Türkiye’nin ne derece bor rezervine sahip olduğunun bir delilidir.
Türkiye de ki bor madeni üzerindeki devlet tekelinin olması bor teknolojisine sahip ülkelerin işine gelmemektedir.
Dünya üzerinde 10 civarında bor üreticisi vardır. Fakat ürün satışı çok sayıdaki firmaya birkaç firma tarafından yapılmaktadır.
Bu firmalar şunlardır;
1. Rio Tinto Boraks (ABD),
2. Boraks Argentina ( Arjantin)
3 .Eti Holding A.Ş.,
4 .Çin Devlet Organizasyonlar,
5 .JSÇ Bor ( Rusya),
6 .NACC( ABD),
7 .Sucersal Argentina (Arjantin)
8.Qui Boraks (Şili)
9 .AQM Salar( Şili)
10.İnka Bor(Peru)
Boraks Argentina firması Rio Tinto'ya aittir. İnka Bor ( Peru) firması İtalyan Colorobbia Group tarafından satın alınmıştır. Quiboraks firması ( Şili) ise; Alman E-ON AG firmasıa bağlı Stinnes AG'ye ait bir şirket olan Frank & Schulte firmasının bir kolu olan F&A and Mineral Corp'a tüm dünyada Qui boraks firmasının ürünlerini pazarlama yetkisi vermiştir. Çin tüm üretimini iç ihtiyaçta kullandığı gibi kalan boraks penta, dekahidrat ihtiyacını ithal ederek karşılamaktadır. Bu çok uluslu oligopol firmalar bir biriyle Dünya pazarında satış yapabilecekleri alan ve bölgeleri belirlemede anlaşabilmektedirler. Ancak, Türk Bor ürünleri Dünyada yine kendi ürünleri ile rekabet halindedir. Amerikan OCF' firması ve A8D Borat Companie firmaları kendi müşterilerinin ihtiyacı olan bor ürünlerini Türkiye'den almaktadırlar.
Ancak, Dünya bor piyasasında bor ve rafine bor ürünlerini son kullanım ürünlerine dönüştüren çok uluslu oligopol (Pazar ve fiyatları belirleyen) firmaların, özelleştirme programları çerçevesinde ulusal bor yatak ve kaynaklarını ele geçirme yönünde büyük bir hareketlilik içine girdikleri görülmektedir.
Türkiye borları ve maden sahaları ile çok uluslu Rio Tinto, Citigroup, Saint Gobain, Solvay Grubu ve Alman E-ON AG Grubu çok yakından ilgilidirler. Çünkü, Dünyadaki yeni icadlar ve teknolojik gelişmeler nedeniyle hammadde tröstleri Türk borlarını vazgeçilmeyecek bir önem ve değerde görmektedirler. Gerçekte, Türk borlarının dünya endüstrilerine pazarlanmaması durumunda; bu ürünleri kullanan endüstrilerde ciddi anlamda hammadde yetersizliği nedeniyle üretim darboğazları ve buna bağlı olarak da bordan mamül binlerce üründe fiyat artışları gündeme gelebilecektir. Batı Avrupa'nın kullandığı 475.000 ton/yıl B2O3, Kuzey Amerika'nın kullandığı 180-200.000 ton/yıl' ham ve rafine bor Türkiye'den karşılanmaktadır. Japonya, Çin, Tayvan ve Ortadoğu ülkelerine de önemli ihracatlar yapılmaktadır.
Türk borlarının eksikliği durumunda; Avrupa ve Dünya bor piyasalarında istikrarsızlık yaratacaktır.Bor rezervlerinin gidrerek artan önemi nedeniyle Avrupa ve ABD'nin aracı bor ürün pazarlayıcı firmaları ile son kullanımdaki bor üretici firmalarının; Eti Holding A.Ş.'den pay alma mücadeleleri vardır.
Çok uluslu Rio Tinto ve bunun bir kolu olan US Boraks firmaları Dünya bor piyasasındaki hakimiyeti pekiştirmek için Eti Holding A.Ş.'ni bünyesine katma planları mevcuttur.
Özellikle ham bor kaynaklarından yoksun olan Avrupa, Asya, Uzakdoğu ülkelerindeki bor ürünü üreten yüzlerce şirket, bu oligopol piyasaların baskısı altında çalıştığından, hammadde teminindeki rekabet nedeniyle, çok uluslu firmaların bünyesine katılmaktadırlar. Bu nedenle, dünya bor piyasasında tekelleşme süreci başlamıştır. Bor ve bor ürün teknolojisindeki gelişmeler ve yeni buluşlar neticesinde, Türk bor ürünleri vazgeçilmez bir özellik kazandığından, çok uluslu sermaye grupları Türk bor yataklarına ucuz hammadde temin edilebileceği bir bölge nazarıyla bakmaktadırlar. Hatta, ucuz hammadde temin edecekleri bu kaynağın kendilerine rakip olmasını ve bor ürünleri ile ileri bor uç ürünleri ticaretinden pay almak üzere, son kullanım ürünlerine yatırım yapılması projelerini hazmedemediklerinden; dolaylı yollardan Eti Holding A.Ş.'nin ( Türkiye Devlet tekelinin) yok edilmesi sürecini tüm hızı ile sürdürmektedir. Türk bor yataklarına sahip olmak isteyen çok uluslu şirketlerden;
9-1 Rio Tinto;
İngiltere'de 12 adet, ABD'de 3 adet, Arjantin, Avusturya, Belçika, Fransa, Almanya, Hollanda ve İspanya'da 1 'er adet olmak üzere toplam 22 adet şirkete sahiptir. Rio Tinto'nun yıllık satış hacmi 50 milyar $'dır
Nort American Chemical Co-Citigroup / Mincorp:
NACC Harris Chemical Group'a bağlı iken bor ve soda külü üreticisi IMC Global tarafından satın alınmıştır. IMC Group'un % 60 'ı ise Citigroup Venture tarafından satın alınmıştır.Citiygroup sahibi olduğu kapitali; madencilik ve kimya sektöründe kullanarak hammadde ve tesislerde tekelciliğe gitmektedir. italya'nı en eski borik asit üreticisi Larderallo firmasını bünyesine katmıştır. Bu sayede dünyanın sayılı soda, bor ve ürünleri üreten organizasyonlarından birisi haline gelmiştir. Larderaflo firması kanalıyla, Türkiye'den 100.000 ton/yıl kolemanit almakta olup trona yataklarına da yatırım yapmaktadır.
9-2 Çiti group firması;
Türkiye'de ki en büyük bor rezervleri ve trona yataklarını teknoloji transferi yapmadan, bu sahaları almak ve Türkiye dışındaki üretim firmalarına yeni ve ucuz bir hammadde,kaynağı konumuna getirmek istemektedir. Citi group'un elindeki mali güçle, hammadde kaynağı olarak gördüğü ülkelerde, kriz ve baskı yaratma yöntemi ile ülke yönetimini dize, getirerek, istediklerini gerçekleştirme yönünde, bazı agresif piyasa hareketlerine giriştiği gözlemlenmektedir.
9-3 E-ON AG Firması:
Enerji, özel kimyasallar, telekominikosyon Alüminyum sektörlerinde faaliyet gösteren bir Alman Şirketidir. Özel kimyasallar grubu rafine borlar la da ilgilenmektedir. Bu firma Türkiye'den ithal ettiği 150.000ton/yll civarındaki bor cevherlerinden; perborat Chip, film, tarım kimyasalları, plastik, elektronik, tekstil, eczacılık, yakıt, yağ, tıbbi cihaz, ilaç kozmetik, lastik kablo, patlayıcı ve çelik konstrüksiyon ürünlerinden yıllık 30 milyar mark ciro elde etmektedir. E-ON grubuna bağlı Vaw Aliminium Seydişehir Eti Alimünyum A.Ş. ile yakından ilgili olup, teknoloji danışmanlığı yapmaktadır. E-ON AG ve bu grup alt şirketi Brenntag AG,Türkiye'den bor alan Wemer Bührere ait Boraks S:A'nın satış ajanlığını yapmıştır.
Sayfa No
1-BOR NEDİR…………………………………………………………………………. 2
2-OLUŞUMU…………………………………………………………………………… 2
3-BORATLARIN GEÇMİSİ.......................................................................... 3
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ........................................ 4
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ....................................... 5
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ 6
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ................................................................... 7
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN
KULLANIM ALANLARI........................................................................... 8
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI....................................................... 12
10- BOR ARAMALARINDA JEOFİZİK.JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ
VE ÖNEMİ 15
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ.................................................................. 18
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM........................................................ 23
13-TÜRKİYE REZERVİ............................................................................... 24
14-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI............................................................ 25
15-MADEN KURULUNUN GÖRÜŞLERİ.................................................... 26
16- KAYNAKLAR........................................................................................ 27
17-MADEN KOMİSYONUNDAN BOR RAPORUNA KATKI KOYANLAR 28
1- BOR NEDİR:
Bor periyodik tablonun beşinci elementidir. Kütle numaraları 10ve 11 olan iki kararlı
(B10 ve B11) izotoptan oluşur element olarak yer kabuğunda %0.001, deniz suyunda ise 2.5 ppm düzeyindedir.
Doğada serbest olarak bulunmaz, bor bileşikleri şeklinde bulunur. Bilinen 150 civarında bor bileşiği mevcuttur.(Sayfa 6 önemli bor mineralleri)
Bor element olarak elektron eksiği olan ve tek metal olmayan bir elementtir. Bu özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen bor bileşikleri güçlü kovalent bor-oksijen bağları oluşturmaktadır. Bor elementinin bu özelliği nedeniyle bor bileşikleri, sanayiinin her dalında binlerce kullanım alanı bulunmuş, yeni buluşlarla sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak petrol ve kömür yerine ikame edilmeye başlanmış, ekonomik değeri yüksek endüstriyel bir hammaddedir. Füzelerde, uçaklarda, uzay mekiklerinde, gemilerde, askeri uçak ve helikopterlerinde, otomobillerde yakıt olarak kullanılmaktadır.
Bor elementinin B10 ve B11 izotopu tek hafif elementtir. B10 izotopu geniş ara kesiti ile mükemmel bir absorblayıcı ( nötron emici) özelliği göstermektedir. Bu özelliği nedeniyle atom reaktörlerinin soğutma sularında nötron tutucu olarak kuIlanılmaktadır.
Ergime noktası 2190+20 °C, kaynama noktası 3660°C,Mohs sertliği 11, ısıl genleşme katsayısı 5x106-7x106, knoop sertliği 2100-2580 Hk.
Bor alaşım ve bileşik yaptığı elementlerin sertliğini ve direncini artırır, ergime sıcaklığını düşürür, iletim kapasitesini artırır. Bu özellikleri nedeniyle elektronik, elektromekanik ve metal alaşım sanayilerinde, uzay ve havacılık sanayinin, elektronik sanayinin vazgeçilmez ve yerine ikame edilmez, bir hammadde özelliğindedir.
Bor minerallerinden üretilen yakıtlar, borlu motorlar, ileri seramik polimerik metalik malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanım alanı bulmuştur.
BORAKS ESKİŞEHİR-KIRKA KOLOMANİT MUSTAFA KEMAL PAŞA
2-OLUŞUMU
Yeryüzündeki önemli borat yataklarının nasıl oluştuğuna gelince,yerbilimciler,bunların yer hareketlerinin sıkça göründüğü, gezegenimizi bir kabuk gibi saran levhaların birbiriyle sinir oluşturdukları levha sınırları boyunca yer aldıklarını ve günümüzden yaklaşık 24-25 milyon yıl öncesi(neojen) dönemde oluştuklarını saptamıştır.
Dünyanın en büyük borat yatakları,kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda meydana gelmiştir.Bunlar genellikle kil,kiltaşı,volkanik kül(tüfler),kireçtaşı ve benzer gölsel tortul tabakalarıyla arakatmanlı. Volkanik kül tabakalarının yer alması,bu borat yataklarının etkin volkanizmayla bağlantılı olarak oluştuklarının bir göstergesidir. Volkanik etkinlikle eşzamanlı oluşan sıcak su kaynakları ve hidrotermal çözeltiler,bor elementinin oluşması için en uygun ortamlardır. Örneğin,halen Güney Amerika’nın volkanik olarak etkin bölgelerindeki bazı sıcak su kaynaklarında borat çökelmesi olmaktadır. Ayrıca,ABD’de keşfedilen ilk boraks cevheri de yine volkanik olarak etkin bir bölge olan California eyaletindeki Clear Gölü yakınlarındaki sıcak su kaynaklarının oluşturduğu çamurlarda bulunmuştu. Bundan başka, 19.yüzyılın baslarında İtalya’nın Toskana bölgesinde keşfedilen boratlarının kökeninin de volkanik etkiyle olduğu saptanmıştır.Borat yataklarının kimyasal çökelme sonucu gölsel ortamlarda oluşabilmesi için,volkanik etkinliğin yanı sıra boratların birikim oluşturabilecekleri bir havza olması,ayrıca,bölgede kurak-yarı kurak bir iklimin hüküm sürmesi bir başka önemli koşuldur.Boratlar suda çözünebilir nitelikte olduğu için,bunların uzun süre(milyonlarca yıl)boyunca böyle bir tehlikeden korunabilmesi için üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesi gereklidir.Ne var ki günümüze kadar tespit edilen en yaşlı bor yataklarının en fazla 30 milyon yasında olması,bunlarının üzerinin başka kayaç tabakaları tarafından örtülmesinin yeterli olmadığının göstergesidir.
Borat oluşumlarına,gölsel ortamlar dışında, deniz ortamında oluşan tuz yatakları içinde de rastlanır. Ancak bu tür ortamlarda meydana gelen boratlar çoğunlukla ekonomik değere sahip değildir. Deniz ortamında oluşmuş olup ekonomik değeri olan borat yataklarına bugüne kadar yalnızca Doğu Avrupa’da rastlanmış.
Bor mineralleri,bundan başka, yeraltındaki magmanın yeryüzüne doğru yükselirken kristalleşmesi sonucunda da oluşabiliyor. Bu tür bir oluşum biçimi sırasında bor,kayacı oluşturan minerallerin kristal yapısına girmez; soğumakta olan magma kristalleşirken dışarı salınan suyla birlikte, oluşmakta olan sokulum kayacını terk eder.Bor minerallerinin bir başka oluşum biçimiyse magmanın yeraltından yükselirken sokulum yapması ve yüzeye yaklaşırken soğuması sırasında,çevredeki farklı kayaçların yüksek ısı ve basınçtan etkilenmesi ve değişimle birlikte bor elementinin oluşmasıdır. Bu tür yollarla oluşmuş bor madenleri Doğu Rusya’da ve Çin’de bulunmaktadır.
3-BORATLARIN GEÇMISI
Ekonomik değere sahip olan bor mineralleri,çok yönlü kullanımları açısından belki de dünyanın en ilginç minerallerindendir.Değişik yararları ve kulanım alanları,uygarlığın ilk günlerinden bu yana biliniyor. O dönemlerde yasayan gümüş ve altın kuyumcuları,akışkanlığı artırdığı için, özellikle boraks adlı bor minerallerinden yararlanıyorlarmış. Boraks,kimi özelliklerinin zaman içinde keşfiyle,seramiklerde sır malzemesi olarak,tedavi amaçlı(mikrop öldürücü) ve temizlik maddesi olarak kullanılmaya başlanmış.Günümüzde boraks,deterjan sanayiinin yanısıra yaygın olarak yüksek performanslı camların üretiminde de de kullanılmaktadır.
Boraksın ilk kez,yaklaşık 4000yıl önce, Babilliler tarafından kuyumculukta kullanıldığı tahmin ediliyor.Bunların, boraksı Uzakdoğu’dan getirttiklerine ilişkin bulgulara rastlanmıştır.O dönemlere ait yazılı kaynaklarda boraks minerali için "boorak","bayrach",ve "borar"gibi sözcüklerin kullanıldığı saptanmıştır.Bundan başka, günümüzde,kimi kaynaklarda "boraks" yerine kullanılan "tinkal" sözcüğüde Uzakdoğu anlamına gelen "tinkar" sözcüğüyle eş anlamlıdır. Yine Mısırlıların mumyalama işlerinde, tedavi amaçlı ve değişik metalleri işlemede borakstan yararlandıkları,Eski Yunanlılarla Romalıların boraksı temizlik maddesi olarak kullandıkları tahmin ediliyor.Görüldüğü üzere,boraks değişik uygarlıklar tarafından farklı amaçlarla kullanılmıştır.O dönemlerde,boraks daha çok alkali göllerden elde ediliyor ve ticareti yapılıyormuş. Ancak boraksın kullanım alanlarına ilişkin ilk yazılı metne,762 yılında, Mekke,Medine ve Bağdat çevresindeki Arap yerleşimlerinde rastlanıyor.Boraks minerali, Çin’e bu tarihten kısa bir süre sonra girmiş. Avrupa’ysa, kimyaya ilişkin Arapça dilinde yazılan kaynakların çevrilmesi sonucu boraksla 12.-13. yüzyılda tanışmış. On beşinci yüzyıla geldiğinde,boraks ticareti Venediklilerin elindeydi ve 200 yıl kadar da onlar tarafından sürdürülecekti.O dönemin Venedikli tüccarları;boraksın nerelerden getirildiğini ve nasıl işlendiğini büyük bir sır olarak saklamışlardır. Ancak ham boraksın Tibet’in göllerinden elde edildiği ve torbalar içinde koyunlarla Himalayalar üzerinden Hindistan’a taşındığı biliniyor. On yedinci yüzyıla gelindiğindeyse Hollandalılar boraks ticaretini üstlenmiş, hatta işlenmesi konusunda önemli bilgi birikimine kavuşmuşlardır.1840 yılında,İtalya’nın Toskana bölgesindeki sıcak su kaynaklarında keşfedilen doğal borik asit (sassolit adlı bir bor minerali) on dokuzuncu yüzyılda Avrupa pazarlarının borik asit ve boraks gereksinimini büyük oranda karşılamıştır. On dokuzuncu yüzyılın sonlarına doğru dünyanın farklı bölgelerinde borat yatakları keşfedildi. Sanayideki hızlı gelişmelere paralel biçimde rafine bor ürünlerinin geliştirilmesinde ve bunların pek çok alandaki kullanımında önemli adımlar atıldı.
4-ÜLKEMİZDE BORATLARIN DÜNÜ BUGÜNÜ
Anadolu’daki bor cevherinin ilk olarak Romalılar tarafından keşfedildiği tahmin ediliyor.Büyük bir bor yatağının yer aldığı Eskişehir-Kırka yakınlarında Romalılara ait olduğu saptanan kalıntılar ve o dönemlerde bu bor yatağının yüzeyinden bor cevheri elde edildiğine dair izler bunun göstergesi.Ancak ülkemizde gerçek anlamda bor madenciliği 1861 yılında Balıkesir-Susurluk ilçesinin Sultançayırı bölgesindedir. Yabancı firma tarafından başlatılmış ve daha sonraki yıllarda da,Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyetin çeyreğinde yabancı firmalar tarafından sürdürülmüştür. Ülkemizde doğal kaynaklarımızın tespitine yönelik bilimsel çalışmaların yapılması için 1935 yılında maden aramalarını yapmak üzere Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü(MTA), madencilik, enerji üretimi ve dağıtımını yapmak üzere de ETİBANK kuruldu. MTA,ekonomik değeri olan alanları ilgili bakanlık kanalıyla ETİBANK’a devretmeye,ETİBANK da bu kaynakları işletmekte görevlendirilmiş.1950 yılında Bigadiç’te 1954’de Mustafa Kemal Paşa bölgesinde ve 1956’da da Emet dolaylarında kolemanit yatakları,yine aynı dönemlerde,Kırka’daki boraks yatağı ortaya çıkarılmıştır.ETİBANK ilk kez 1958 yılında Emet’te bor madeni işletmeceligine adım atmış.1964 yılında Bandırma’da ilk rafine bor tesislerinin temeli atılmış.1960 lı yılların sonlarına doğru Kırka’daki bor yataklarını da devralan ETİBANK,1970 lerde Kırka’da bor rafine ürün üretim tesislerinin kurulması çalışmalarına başlamış.Böylece ülkemizde bor hammaddesi üretiminde ve dünya talebini karşılamada önemli bir ilerleme sağlanmış.Tüm bu gelişmelere karşın,ülkemizde bor cevherinin üretim ve ihracatı,1978 yılına kadar,büyük oranda yabancı ve yerli özel şirketlerin tekelinde kalmış.1978yılında ülkemizin bu açıdan dünya piyasasındaki gerçek değerine ulaştırılması ve borun ülke yararına işletmesi amacıyla,bor yatakları,2172 sayılı yasayla devletleştirildi.Böylece borla ilgili tüm etkinlikleri devlet adına ETİBANK üstlenmiş ve aynı zamanda dünyanın en büyük iki bor bileşikleri üreticilerinden biri konumuna geçmiş oldu.1983 yılında yürürlüğe giren 2840 sayılı yasayla ise bor madenlerinin devlet eliyle ETİBANK tarafından işletilmesi kesinlik kazandı. ETİBANK,bankacılık kısmının özelleştirilmesi nedeniyle 1998 yılında yeniden yapılandırıldı ve ETİ HOLDİNG A.Ş. adını aldı.
O zamanki adıyla ETİBANK,sahip olduğu bor rezervlerinin katma değerini ve dünya bor pazarındaki gelir payını artırmak için 1960’lı yıllardan itibaren önemli yatırımlara girişti.Bu çerçevede başlattığı yatırım faaliyetlerini yoğun bir biçimde sürdürerek bugün ham borda yıllık 1.800.000 ton,rafine bordaysa 717.000 tonluk kurulu kapasiteye ulaştı.Bu yıl içerisinde tamamlanacak olan 100.000 tonluk rafine bor tesisiyle etüt ve planlama aşamasında olan yatırımlarla birlikte,rafine bor üretimi kapasitesinin 1.200.000ton/yıl’a çıkarılması hedefleniyor.Bor madenlerinin ve rafinasyon tesislerinin işletilmesini Eti Holding’in bağlı ortaklarından Eti Bor A.Ş. yürütüyor.Bor madenlerinin bulunduğu yerlerde Eti Bor’a bağlı bor işletmeleri yer almaktadır.Ham ve rafine bor ürünlerinin üretildiği bu işletmeler Bandırma (Balıkesir) , Kırka (Eskişeir), Emet (kütahya) , Bigadiç (Balıkesir) ve Kestelek (Bursa) bor işletmeleri.
Bugün Eti Holding, dünyada yılda yaklaşik1.5 milyon ton olan B2O3 bazındaki bor üretiminin%32’sini gerçekleştiriyor. Eti Holding ile birlikte bir başka ABD firması, dünyadaki bor gereksiniminin%70’ini karşılamaktadır.
5-BOR ELEMENTİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
Özellik Değeri
Atom ağırlığı 10.811+0.005 veya 0.007
Ergime noktası 2190+20 0C
Kaynama noktası 3660 0C
Isıl genleşme katsayısı 5x106-7x106
(25-1050 0C arası, 1 0C için)
Knoop sertliği 2100-2580 HK
Mohs sertliği (elmas-15) 11
Vickers sertliği 5000 HV
Bor Madeni Bileşiklerinin Kimyasal formülleri tablo-1 de görülmektedir.
6-ÖNEMLİ BOR MİNERALLERİ
Tablo-1-
7-TİCARİ BOR MİNERALLERİ
Ticari öneme sahip olan bor mineralleri; tinkal, kolemanit, kernit,üleksit, pandermit, borasit, szaybelit, hidroborasit gibi minerallerdir.
Ticari Önemi Olan Bor Mineralleri
Mineral % B2O3 Bulunduğu yer
Boraks(Tinkal 36.6 Kırka,Emet,Bigadiç,A.B.D
Kernit(Razorit 51.0 Kırka, A.B.D., Arjantin
Üleksit 43.0 Bigadiç, Kırka, Emet,Arjantin
Propertit 49.6 Kestelek, Emet, A.B.D
Kolemanit 50.8 Emet,Bigadiç,Küçükler,A.B.D
Pandermit(Priseit) 49.8 Sultançayır, Bigadiç
Borasit 62.2 Almanya
Szaybelit 41.4 B.D.T. (Eski S.S.C.B.)
Hidroborasit 50.5 Emet
Boraks (Tinkal)
Tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulunur. Ancak içindeki bazı maddeler nedeniyle pembe, sarımsı, gri renklerde de bulunabilir. Sertliği 2- 2.5, özgül ağırlığı 1.7 gr/cm3 B2O3 içeriği % 36.6 dir. Tinkal suyunu kaybederek kolaylıkla tinkalkonite dönüşebilir. Kille ara katkılı tinkalkonit ve üleksit ile birlikte bulunur. Ülkemizde Eskişehir-Kırka yataklarından üretilmektedir.
Kernit (Razorit)
Tabiatta renksiz, saydam uzunlamasına iğne şeklinde küme kristaller şeklinde bulunur. Sertliği 3,özgül ağırlığı 1.95 gr/cm3 ve B2O3 içeriği %51'dir. Soğuk suda az çözünür. Kırka'da Na-borat kütlesinin alt seviyelerinde yer alır. Dünyada ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur.
Üleksit
Tabiatta masif, karnıbahar şeklinde, lifsi ve sütun şeklinde bulunur. Saf olanı, beyaz rengin tonlarındadır. İpek parlaklığında olanları da vardır. Genelde kolemanit, hidroboraksit ve probertit ile birlikte teşekkül etmiştir. B2O3 içeriği % 43'tür. Ülkemizde Kırka, Bigadiç ve Emet yörelerinde, dünyada ise Arjantin'de bulunmaktadır.
Probertit
Kirli beyaz, açık sarımsı renklerde olup ışınsal ve lifsi şekilli kristaller şeklinde bulunur. Kristal boyutları 5 mm ile 5 cm arasında değişir. B2O3 içeriği % 49.6'dır. Kestelek yataklarında üleksit ikincil mineral olarak gözlenir. Ancak Emet'te tekdüze tabakalı birincil olarak ve Doğanlar,İğdeköy bölgesinde kalın tabakalı olarak oluşmuştur.
Kolemanit
Monoklinik sistemde kristallenir. Sertliği 4-4.5, özgül ağırlığı 2.42'dir. B2O3 içeriği % 0.8'dir.Suda yavaş, asitte (HCl) hızla çözünür. Bor bileşikleri içinde en yaygın olanıdır. Türkiye'de Emet, Bigadiç ve Kestelek de, dünyada ise A.B.D.de bilinen birçok yatak vardır.
Pandermit (Priseit)
Beyaz renkte ve masif olarak teşekkül etmiş olup kireçtaşına benzer. Ülkemizde Sultançayırı ve Bigadiç yataklarında Pandermit gözlenmektedir. B2O3 içeriği % 49.8'dir.
Hidroborasit
Bir merkezden ışınsal ve iğne şeklindeki kristallerin rasgele yönlenmiş ve birbirini kesen kümeler halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. B2O3 içeriği % 50.5'tir. Beyaz renkte, bazen içerisindeki impüritelere bağlı olarak sarı ve kırmızımsı renklerde (arsenik içeriğine göre) kolemanit, üleksit, probertit, tunalit ile birlikte bulunur. Ülkemizde en çok Emet, Doğanlar, İğdeköy yörelerinde ve Kestelek'te oluşmuştur.
Türkiye deki en önemli bor bileşiklerinin resimleri verilmiştir
8-BOR CEVHERİ VE RAFİNE BOR ÜRÜNLERİNİN KULLANIM ALANLARI
Endüstriyel üretimde ham bor ve rafine bor ürünleri;
Bor elementi ve borlu bileşiklerin bünyesinde taşıdığı üstün özellikleri nedeniyle, bünyesine girdiği malzemeleri ikame edilmeyen bir kullanım alanına sahip kılmaktadır.
Üretimde ikame ancak rafine ve ham bor ürünlerinin kendi arasında olmaktadır. Özellikle, gelişmiş ülkelerin sanayilerinin vazgeçilmez bir temel girdisi olan bor tuzu ve bor bileşikleri, üretimde hammadde cinsine göre ppm seviyesinden %30'lara bazı ürünlerde %80 lere varan oranlarda kullanılmaktadır. Bugünkü teknolojik gelişmelerde, çevre dostu bir endüstriyel hammadde olması nedeniyle, bor ve bor bileşiklerinin bünyesine girmediği hiçbir malzeme kalmamış gibidir.
Bor ve bor bileşiklerinin mevcut teknolojik gelişmelere de dayalı olarak önemini, ekonomik ve stratejik değerini daha iyi kavramak yönünden kullanıldığı sektörlere ana hatları ile bakmak yararlı olacaktır.
8-1 CAM SANAYİİ:
Bor bileşikleri otomobil, laboratuvar, uçak, ileri teknoloji pyrex, optik cam çeşitlerinin imalında kullanılır. Kamera ve mercek camları, borosilikat cam çeşidinden imal edilir. Saf silikat camlar pencere camı, cam ambalaj işlerinde kullanılır.
Bor bileşiklerinden elde edilen cam elyafı inşaat sektöründe yalıtım malzemesi ve ısı kaybını önleyici olarak kullanılmaktadır. inşaat sanayiinde Avrupa, Amerika ve gelişmiş ülkelerde önemli oranda kullanımı bulunmaktadır Son yıllarda hafif, ucuz, dayanıklı ve kimyasal etkilere karşı dirençli olması nedeniyle sınai elyaf, lastik ve kağıtta cam elyafta bor katkısı kullanılmaktadır.
Bu şekilde dayanıklılığı ve dış etkilerden minimum düzeyde etkilenme özelliğinden dolayı sert plastikler otomotiv, uçak sanayi dallarında çelik ve diğer metallerin yerine ikame edilmeye başlanmıştır.İngiltere'de oto başına 75 kg cam yünü tüketilmektedir. Fransa'da Renault firması üzerine polyester paneller monte edilen metal şasi imalatına başlamıştır.
8-2 ELEKTRONİK, BİLGİSAYAR, İLERİ TEKNOLOJİ ENDÜSTRİSİ:
Optik cam elyafı, ışık fotonlarının etkin bir biçimde transferini bor ve bor ürünlerinden imal edildiğinde sağlamaktadır.
Telefon ve bilgisayar ağlarında fiberoptik kablolar, bünyesinde bor bulunduğunda diğer malzemelere oranla kapasite ve işlem hızını 100 misli artırmakta olduğundan, bu kablolar ileri teknolojinin vazgeçilmez ürünleridir. Son yıllarda icad edilen yeni fiberobtik kablolar çok kısa sürelerde en yüksek veri transfer hızlarına ulaşmışlardır.
Borik Asit LCD ekran üretilmesinde vazgeçilmez bir öneme sahiptir.
Akım levhaları teknolojisinde, vazgeçilmez bir mineralde Türk kolemanitidir. Bu teknoloji,notebook bilgisayarlar, PC, Cep telefonları vb. Mobil iletişim araçları, avuç içi bilgisayarları, bilgi işlem teknolojisinde kullanılmaktadır. Mikroçip, P tipi yarı iletkenlerde de kullanıldığı bilinmektedir.
Tüplerin üzerinde ( metalik karbon tüp) bir bor nitrit nano tüple izalasyonu ile gelişim sağlanması üzerinde çalışmalar halen sürdürülmektedir.
Uzun ömürlü ve yüksek güçlü lityum-ion bataryaların bor dan alternatif dizaynı üzerinde çalışmalarını sürdürmektedir.
Bilgisayar, otomobil, televizyon, cep telefonu, stereo ekipmanlar, CD çalar, bilinen elektronik aygıtlarda yanıp sönen ışıklarda enerji stoklanması ve dağıtımında bor kapazitörler kullanılmaktadır.
8-3 UZAY VE HAVACILIK SANAYİİ:
Uzay araçları, uydular, helikopter, planör, zeplin ve balon imalatında bor bileşikleri yaygın bir şekilde kullanılır.Üniversite ve şirketler geniş kapsamlı araştırma ve üretim faaliyetine girişmiştir. Bu projelerden en önemlisi radar dalgalarını emen, absorbe eden materyalleri ve bunlardan üretilmiş motor, uçak ve füzelerdir. Radarlara karşı görünmezliği temin eden yüksek dayanıklılığı Bor'la güçlendirilmiş cam malzemelerin iletken olmayan ve düşük dielektrik özelliğidir. Bu malzemelerin içine bor % 6-%20 oranında katkı maddesi olarak kullanılmaktadır.
Bor mineralinden üretilen yakıtlar ve yine bor mineralinden üretilen ileri seramik, polimerik, metalik ve kompozit malzemeler havacılık ve uzay endüstrisinde geniş biçimde kullanılmaktadır.
8-4 ASKERİ MALZEMELER VE SAVUNMA SANAYİİ:
Bor ve rafine bor ürünleri askeri alanda yüksek performanslı teçhizatlarda, zırhlı araçlarda, piyade tüfeği, tabanca top namlularının imalinde kullanılmaktadır.
Yüksek dayanıklılığı bor'la kuvvetlendirilmiş cam malzemelerin iletken olmayan ve düşük dielektrik özelliği onları radarlara karşı görünmez kıldığından bunlardan mamul teçhizat, askeri alanda değerlidir.
8-5 TIBBİ CİHAZ VE İLAÇ SANAYİİ:
Beyin kanserinin tedavisinde Borun B1O izotopundan imal edilmiş hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesinde, sağlıklı hücrelere zararının minimum düzeyinde olması nedeniyle BNTC ( Boron Nevtron Capture Therapy) kullanılmaktadır.
Günümüzün gelişen ilaç teknolojisi gereği olarak, ilaç üreticileri "bor" u belirli terkiplerle tablet şeklinde üreterek ticari ilaç olarak oral yoldan alınmak üzere kullanıma sunmuşlardır. Ostropoz ve menapoz tedavisinde, allerjik hastalıklarda, pisikyatri'de, kemik erimesinde ve eliştirilmesinde, artritte bor geniş bir kullanım alanı bulmaktadır. Çeşitli antiseptik ilaçlar ve koruyucu solüsyonlarda bor ve rafine bor ürünleri çok eski tarihlerden beri kullanılmaktadır.
8-6 YAKIT SANAYİİ:
Bazı gelişmiş ülkelerin roketlerinde karboranların roket yakıtı olarak kullanılması araştırılmıştır.
Sodyum Tetraborat uçuş yakıtı olarak kullanılmıştı, şimdi özel uygulamalarda yakıt olarak kullanılmaya devam edilmektedir.
1950'Ii yıllarda dibor (B2O3) ve pentabor (BsHg) gibi bor hidratların uçaklarda yüksek performanslı yakıt olabileceğinin araştırılması neticesinde bor hidrürlerden en iyi yakıtın ( BsHg) pentabor olduğunu ancak bazı yakma problemleri ( yanma sonucu oluşan bor oksidin türübünde birikmesi, zehirli ortam oluşması, yanma sonucu oluşan egzoz gazlarındaki ısının uçağı infilak ettirme tehlikesi vb) 50'ye yakın üniversite ve kuruluşun üzerinde çalışması ile birlikte "Fluorin" isimli bir maddenin yakıtla karıştırılması sonucu çözüme kavuşmuştur. Fluorin yanma anında reaksiyona girerek yanma sonucu oluşan bor oksit tabakasını yok etmekte ve tutuşturmayı kısalarak yanma oranını artırmaktadır. Buluş sayesinde tüm problemler giderilmiş olup penta bor yakıt olarak uzun süredir askeri uçak ve makinalarında kullanılmaktadır.
8-7 KİMYA SANAYİİ:
Yapıştırıcı, Antifiriz, donma önleyiciler, soğutucu, nişasta yapımı, yangın söndürücüler, yanma geciktirici ve yanma önleyiciler, korozyon önleyiciler, böcek öldürücüler, bitkilerle mücadele, pasta ve boya koruyucuları, kibrit imalatı, kireç önleyiciler yüksek performanslı motor yağları, patlayıcı imalatı, ağartıcılar, parfümeri, krem, şampuan, diş macunu imalatı vb. birçok alanda bor mineralleri ve rafine bor ürünleri kullanılmaktadır.
8-8 FOTOGRAFÇILIK:
Fotoğrafçılıkta çeşitli bor mineralleri ile bor ürünleri banyo ve film imalinde kullanılmakta dia'nın net ve tabii olmasını sağlamakta teknolojik bir yöntemde kullanılmaktadır.
8-9 GÖRÜŞ SİSTEMLERİ:
Ölçüm cihazlarının görüş sistemleri, kameralar, fotoğraf makinaları, dürbünlerde ve çeşitli tıbbi ve laboratuvar malzemelerinin görüş sistemleri borosilikat camlar kullanılarak imal edilmektedir.
8-10 DETERJAN SANAYİİ:
Bor element olarak elektron eksiği olan tek metalolmayan hammadde özelliği nedeniyle oksijene büyük afinite gösterdiğinden bilinen tüm bor bileşikleri güçlü kovelent bor - oksijen bağları oluştururlar. Bu nedenle dezenfekten sıvılar, sabun, deterjan ( çamaşır ve bulaşık) üretiminde rafine bor ürünleri ( boraks dekahidrat, sodyum perborat) sahip oldukları mikrop öldürücü, yumuşatıcı, beyazlatıcı ve enzim stabilize özellikleri nedeniyle yerine ikame kabul edilmeyecek ölçüde geniş bir kullanım alanına sahiptir.
8-11 TARIM SANAYİİ:
Bor mineralleri belirli terkiplerde veya belirli dozlarda bitkileri geliştirmektedir. Bu özelliği nedeniyle borlu gübre imalinde kullanılmaktadır. Bor eksikliği görülen bitkiler şeker pancarı, kaba yoncalar, meyve ağaçları, üzüm, zeytin, kahve, tütün. pamuktur. Susuz boraks ve pentahidrat'ın belirli oranlarda karıştırılması ile elde edilen gübre bu tür bitkilerde kullanılmaktadır. Disodyum pentaborat ve disodyum oktaborat mahsül üzerine püskürtülerek gelişmeleri sağlanmaktadır.
Bor bileşikleri bromosol ve sodyum kloratla karıştırılarak yabani otların yok edilmesi ve toprağın steril konumda bulunması durumunda kullanılır.
SERAMiK SANAYi: Bor mineralleri ve rafine bor ürünleri seramik ve emaye sanayinde geniş bir kullanım alanı bulmuştur. Seramik sırı üretiminin ana girdisini teşkil ettikleri gibi fayans ve çeşitli seramik ürünleri emayelerinde katkı maddesi olarak kullanılmaktadırlar. Asite karşı dayanım özelliklerinden dolayı banyo, silah, metal( demir,çelik, aliminyum, bakır) kimya sanayiinde kullanılan ürün ve mal~emeler bor katkılı emayelerle kaplanmaktadır. Güzel sanatlar dalında kullanılan camsı özellikteki süs eşyalarının tamamı borlu malzemelerden üretilir.
8-12 ENERJi DEPOLAMA:
Termal Storage pilleri: Na sülfat ve su ile yaklaşık %3 ağırlığındaki boraks dekahidrat kimyasal olarak karıştırılır. Gündüz güneş enerjisi depolayıp gece ısınmada kullanılabilmektedir. Aynı terkip binalarda tavan malzemesine monte edildiğinde güneş enerjisini absorbe edip konutların ısıtılmasını sağlayabilmektedir.
Bunun yanında bor ve borlu bileşiklerin enerji alanında sıfır emisyonlu ve çevre dostu bir yakıt olarak kullanılmasına başlanmış olup, öncelikle gelişmiş ülkelerden başlamak üzere kullanımı hızla yaygınlaşmaktadır. Bu ürünlerin hiçbir radyasyon etkisinin olmaması ayrı bir avantajdır.
8-12 NÜKLEER UYGULAMALAR:
Atom reaktörleri imalatında kullanılan çelikler borlu alaşımlardır. Bunlar genellikle bor karbür ve titan bor alaşımları şeklindedir. Nötron absorbanı olarak borlu çelik alaşımları tercih edilmektedir. Çelik alaşımındaki her bir bor atomu bir nötron absorbe etmektedir.
(B 10) izotopu atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soğutma sistemlerinde ve reaktör alarmının kapatılmasında kullanılmaktadır.
Nükleer atık malzemeler, kolemanitten üretilen cam ambalajlar içine alınarak cam kütük haline getirilip zararlı radyasyon etkilerinden arındırılmak suretiyle depolanmaktadır.Nükleer tesislerin radyasyon zırhları ile patlayan nükleer tesislerin söndürülmesinde de bor karbür-borik asit ve pentahidrat'tan müteşekkil karışım ile yangın havadan tonlarca malzeme atılmak suretiyle söndürülmektedir.
8-14 METALURJİ SANAYİİ:
Borat mineralleri, yüksek sıcaklıklarda düzgün yapışkan, koruyucu ve temiz, çapaksız bir yüzey oluşturma özellikleri ve ergitmeyi hızlandırıcı, metallerin ergitme sıcaklıklarını düşürücü, şarjın akışkanlığını hızlandırıcı özellikleri nedeniyle demir dışı metal sanayinde curuf oluşturucu olarak kullanılırlar.
Bor bileşikleri elektirolit kaplama sanayinde ve elektrolit elde edilmesinde kullanılmakta olup, borik asit, nikel kaplamada, fluo boratlar ve fluoborik asitler; kalay, kurşun, bakır, nikel gibi demir dışı metaller için elektrolit olarak kullanılmaktadır.
Alaşımlarda çeliğin sertliğini artırıcı rol oynar, ferrobor böyle bir alaşımdır. Çelik üretiminde kolemanit şarjın ve curufun akıcılığını kolaylaştırdığı için flüoritin yerine kullanılmaktadır.
8-15 DİĞER KULLANIM ALANLARI :
Sodyum Oktaborat; % 30 luk çözelti halinde ağaçla muamele edildiğinde tahta yavaş kurutma ile bozulmadan ve küllenmeden uzun süre kullanılır.
Bortriklorür; polimer sanayinde esterleme alkilleme işlerinde kullanılır.
Bortriflorür; etil benzen üretiminde katalizör olarak kullanılır.
Bor karbür, Bor nitrür; döküm çeperlerinde yüksek sıcaklığa dayanıklı (refrakter), malzeme püskürtme memelerinde ise aşınmaya dayanıklı ( abrazif) malzeme olarak kullanılır.
Bor bileşikleri; araçların soğutma sistemlerinde korozyon önleyici olarak ayrıca, antifiriz üretiminde kullanılmaktadır.
Boraks; Tekstil sanayiinde floş iplik olarak, nişastalı yapıştırıcıların viskosite (akıcılık) ayarlanmasında, kazeinli yapıştırıcıların çözücü imalinde protein ayrıştırılmasında yardımcı madde, dericilikte kireç çöktürücü, boru ve tel çekmede akıcılığı artırıcı madde olarak kullanılmaktadır.
Çimento Sanayi; Bağlayıcılığı ve dayanımı daha kuvvetli çimento ve tuğla üretiminde bor atıkları kullanılmaktadır.
Otomobil hava yastığı imalinde; Çarpma anında elektronik sensör elementer bor ile potasyum nitrat toz karışımını harekete geçirerek hava yastığını şişirir.
Sodyum borohidrit; Atık sulardaki civa, kurşun,gümüş gibi ağır metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla kullanılır.
Lehim, kaynak, aşındırıcı imali, plastik sektöründe, kağıt ve mukavva üretiminde, kuyumculukta, akaryakıtların oktan yükseltme işleminde, rafinasyon işleminde, mumyacılıkta, tekstil bileştirilmesinde iplik olarak, dokuma sanayiinde, binlerce üründe bor ve rafine ürünler kullanılmaktadır. Teknoloji ilerledikçe yeni kullanım alanları yaratılmakta mevcut kullanım alanlarındaki tüketim hacmi de her geçen zaman diliminde artmaktadır.
9-ÇOK ULUSLU ŞİRKETLERİN BOR POLİTİKALARI VE
TÜRKİYE BOR MADENİNE BAKIŞI:
Türkiye’deki mevcut rezerv ; Dünya rezervlerinin % 73 ünü kapsamaktadır. Ancak bu rezervlerin çok büyük bir alana yayılmış olmasından , yaklaşık dünya rezervlerinin % 88-90 nının Türkiye’de bulunduğu düşünülmektedir.
ABD,Arjantin ,Bolivya, Çin,Iran,Kazakistan,Peru ve Rusya ‘da ki bor rezervlerinin 100-150 yıldır çalışması nedeniyle ülkemizdeki bu rezerv miktarı çok önemli bir miktardır.
ABD’nin kendi rezervleri ve sahip olduğu bor teknolojisi dikkate alınırsa ve Türkiye den yılda yaklaşık 200 bin ton ham ve rafine bor ithal etmesi , Türkiye’nin ne derece bor rezervine sahip olduğunun bir delilidir.
Türkiye de ki bor madeni üzerindeki devlet tekelinin olması bor teknolojisine sahip ülkelerin işine gelmemektedir.
Dünya üzerinde 10 civarında bor üreticisi vardır. Fakat ürün satışı çok sayıdaki firmaya birkaç firma tarafından yapılmaktadır.
Bu firmalar şunlardır;
1. Rio Tinto Boraks (ABD),
2. Boraks Argentina ( Arjantin)
3 .Eti Holding A.Ş.,
4 .Çin Devlet Organizasyonlar,
5 .JSÇ Bor ( Rusya),
6 .NACC( ABD),
7 .Sucersal Argentina (Arjantin)
8.Qui Boraks (Şili)
9 .AQM Salar( Şili)
10.İnka Bor(Peru)
Boraks Argentina firması Rio Tinto'ya aittir. İnka Bor ( Peru) firması İtalyan Colorobbia Group tarafından satın alınmıştır. Quiboraks firması ( Şili) ise; Alman E-ON AG firmasıa bağlı Stinnes AG'ye ait bir şirket olan Frank & Schulte firmasının bir kolu olan F&A and Mineral Corp'a tüm dünyada Qui boraks firmasının ürünlerini pazarlama yetkisi vermiştir. Çin tüm üretimini iç ihtiyaçta kullandığı gibi kalan boraks penta, dekahidrat ihtiyacını ithal ederek karşılamaktadır. Bu çok uluslu oligopol firmalar bir biriyle Dünya pazarında satış yapabilecekleri alan ve bölgeleri belirlemede anlaşabilmektedirler. Ancak, Türk Bor ürünleri Dünyada yine kendi ürünleri ile rekabet halindedir. Amerikan OCF' firması ve A8D Borat Companie firmaları kendi müşterilerinin ihtiyacı olan bor ürünlerini Türkiye'den almaktadırlar.
Ancak, Dünya bor piyasasında bor ve rafine bor ürünlerini son kullanım ürünlerine dönüştüren çok uluslu oligopol (Pazar ve fiyatları belirleyen) firmaların, özelleştirme programları çerçevesinde ulusal bor yatak ve kaynaklarını ele geçirme yönünde büyük bir hareketlilik içine girdikleri görülmektedir.
Türkiye borları ve maden sahaları ile çok uluslu Rio Tinto, Citigroup, Saint Gobain, Solvay Grubu ve Alman E-ON AG Grubu çok yakından ilgilidirler. Çünkü, Dünyadaki yeni icadlar ve teknolojik gelişmeler nedeniyle hammadde tröstleri Türk borlarını vazgeçilmeyecek bir önem ve değerde görmektedirler. Gerçekte, Türk borlarının dünya endüstrilerine pazarlanmaması durumunda; bu ürünleri kullanan endüstrilerde ciddi anlamda hammadde yetersizliği nedeniyle üretim darboğazları ve buna bağlı olarak da bordan mamül binlerce üründe fiyat artışları gündeme gelebilecektir. Batı Avrupa'nın kullandığı 475.000 ton/yıl B2O3, Kuzey Amerika'nın kullandığı 180-200.000 ton/yıl' ham ve rafine bor Türkiye'den karşılanmaktadır. Japonya, Çin, Tayvan ve Ortadoğu ülkelerine de önemli ihracatlar yapılmaktadır.
Türk borlarının eksikliği durumunda; Avrupa ve Dünya bor piyasalarında istikrarsızlık yaratacaktır.Bor rezervlerinin gidrerek artan önemi nedeniyle Avrupa ve ABD'nin aracı bor ürün pazarlayıcı firmaları ile son kullanımdaki bor üretici firmalarının; Eti Holding A.Ş.'den pay alma mücadeleleri vardır.
Çok uluslu Rio Tinto ve bunun bir kolu olan US Boraks firmaları Dünya bor piyasasındaki hakimiyeti pekiştirmek için Eti Holding A.Ş.'ni bünyesine katma planları mevcuttur.
Özellikle ham bor kaynaklarından yoksun olan Avrupa, Asya, Uzakdoğu ülkelerindeki bor ürünü üreten yüzlerce şirket, bu oligopol piyasaların baskısı altında çalıştığından, hammadde teminindeki rekabet nedeniyle, çok uluslu firmaların bünyesine katılmaktadırlar. Bu nedenle, dünya bor piyasasında tekelleşme süreci başlamıştır. Bor ve bor ürün teknolojisindeki gelişmeler ve yeni buluşlar neticesinde, Türk bor ürünleri vazgeçilmez bir özellik kazandığından, çok uluslu sermaye grupları Türk bor yataklarına ucuz hammadde temin edilebileceği bir bölge nazarıyla bakmaktadırlar. Hatta, ucuz hammadde temin edecekleri bu kaynağın kendilerine rakip olmasını ve bor ürünleri ile ileri bor uç ürünleri ticaretinden pay almak üzere, son kullanım ürünlerine yatırım yapılması projelerini hazmedemediklerinden; dolaylı yollardan Eti Holding A.Ş.'nin ( Türkiye Devlet tekelinin) yok edilmesi sürecini tüm hızı ile sürdürmektedir. Türk bor yataklarına sahip olmak isteyen çok uluslu şirketlerden;
9-1 Rio Tinto;
İngiltere'de 12 adet, ABD'de 3 adet, Arjantin, Avusturya, Belçika, Fransa, Almanya, Hollanda ve İspanya'da 1 'er adet olmak üzere toplam 22 adet şirkete sahiptir. Rio Tinto'nun yıllık satış hacmi 50 milyar $'dır
Nort American Chemical Co-Citigroup / Mincorp:
NACC Harris Chemical Group'a bağlı iken bor ve soda külü üreticisi IMC Global tarafından satın alınmıştır. IMC Group'un % 60 'ı ise Citigroup Venture tarafından satın alınmıştır.Citiygroup sahibi olduğu kapitali; madencilik ve kimya sektöründe kullanarak hammadde ve tesislerde tekelciliğe gitmektedir. italya'nı en eski borik asit üreticisi Larderallo firmasını bünyesine katmıştır. Bu sayede dünyanın sayılı soda, bor ve ürünleri üreten organizasyonlarından birisi haline gelmiştir. Larderaflo firması kanalıyla, Türkiye'den 100.000 ton/yıl kolemanit almakta olup trona yataklarına da yatırım yapmaktadır.
9-2 Çiti group firması;
Türkiye'de ki en büyük bor rezervleri ve trona yataklarını teknoloji transferi yapmadan, bu sahaları almak ve Türkiye dışındaki üretim firmalarına yeni ve ucuz bir hammadde,kaynağı konumuna getirmek istemektedir. Citi group'un elindeki mali güçle, hammadde kaynağı olarak gördüğü ülkelerde, kriz ve baskı yaratma yöntemi ile ülke yönetimini dize, getirerek, istediklerini gerçekleştirme yönünde, bazı agresif piyasa hareketlerine giriştiği gözlemlenmektedir.
9-3 E-ON AG Firması:
Enerji, özel kimyasallar, telekominikosyon Alüminyum sektörlerinde faaliyet gösteren bir Alman Şirketidir. Özel kimyasallar grubu rafine borlar la da ilgilenmektedir. Bu firma Türkiye'den ithal ettiği 150.000ton/yll civarındaki bor cevherlerinden; perborat Chip, film, tarım kimyasalları, plastik, elektronik, tekstil, eczacılık, yakıt, yağ, tıbbi cihaz, ilaç kozmetik, lastik kablo, patlayıcı ve çelik konstrüksiyon ürünlerinden yıllık 30 milyar mark ciro elde etmektedir. E-ON grubuna bağlı Vaw Aliminium Seydişehir Eti Alimünyum A.Ş. ile yakından ilgili olup, teknoloji danışmanlığı yapmaktadır. E-ON AG ve bu grup alt şirketi Brenntag AG,Türkiye'den bor alan Wemer Bührere ait Boraks S:A'nın satış ajanlığını yapmıştır.
9-4 Saint Gobain Grubu ( Fransa):
Tüm Dünyaya yayılarak faaliyet gösteren çok uluslu bir şirket olup ham ve rafine bor tüketicisidir. İtalya'da ki Euromineralli kanalıyla ve İsviçre'de yerleşik Borade firması ile Etimin A.Ş.den ham bor alımı yapmaktadır.
Grubun Dünyanın çeşitli ülkelerinde seramik, abrasiv, refrakter, plastik, silikon, karpit, seramik hammadde, kristal ve dedektör, norpro grupları ve alt grupları vardır. 45 ülkedeki 200 adet şirketinin cirosu toplam 165 milyar EURO civarındadır.
9.5 0CF :
Owens Corning Fiberglass Corp' un yan kuruluşu Amerikan Berate Co Death Vollay deki Bill'e yer altı işletmesi faaliyetlerini ( kolemanit ve üleksit üretimi) Türkiye'den daha ucuz borat mineralleri temin etmesi nedeniyle durdurmuştur. OCF asbest üretimi nedeniyle 10 milyar $ tazminat ödemeye mahkum olmuş neticede iflas işlemleriyle karşı karşıya kalmıştır.
9-6 S0LVEY:
Türkiye'de ki yabancı sermayeli deterjan üreticileri temizlik ürünleri üretiminde kullandıkları Türk boraks ürününden mamul sodyum perborat tetrahidrat ve monohidrat . ürünlerinin büyük bir kısmını solvey, Degusa ( E-ON) Ausimont (italya), FMC (İspanya), firmalarından almaktadırlar. Halbuki bu rafine ürünler daha önce Türkiye'den ithal edilmiştir. Türkiye'de ki temizlik ürünleri sektöründe faaliyet gösteren bu firmalar, Benckiser, Hayat Kimya, Procter and Gamble dir.
10- BOR ARAMALARINDA “JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ VE ÖNEMİ“
İnsan ve canlı yaşamında her türlü alana giren çok değerli Bor mineral kompleksi için gerek Ülkemizde ve gerekse Dünyada çok ciddi çalışmalar yapılmakta ise de,Bor ile ilgili hammaddenin kaynağı olan yer altı çalışmalarına (yer altı prospeksiyon) yönelik projeler nedense yetersiz kalmaktadır. Örnek olarak Ülkemizi ele alacak olursak Bor ile ilgili Jeofizik Prospeksiyon maalesef çok yapılmamaktadır. Bunun bir nedeni şu anda Bor ile ilgili işletmelerin açık bir işletme şeklinde ve yüzeyde yapılmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Ancak bu konu ile ilgili 1971 tarihinde Etibank tarafından Eskişehir–Kırka bölgesinde Bor içeren sahada yapılan Jeofizik (Rezistivite) çalışmalarının Düşey Elektrik Sondaj (DES) eğrilerini ve aynı yerde yapılan Mekanik sondaj loglarını örnek gösterebiliriz.(Şekil 3,4,5) Burada Boraks içeren cevherli zonun,Jeofizik (Rezistivite) eğrileri yorumunda, çevreye göre düşük rezistivite değerleriyle deneştirildiği ve mekanik sondaj logu ile uyum sağladığı görülmüştür. Bu uygulamadan hareketle en azından oluşumu bu sahadaki oluşuma benzer sahalarda Jeofizik araştırmalarla örtü derinliğinin ve cevher kalınlığının bulunabileceği ortaya konmuştur. Bu yöntemle elde edilecek örtü kalınlığı ve cevher eşkalınlık (izopak) haritalarının hafriyat ve işletme projelerinde faydalı olacağı ve tasarruf sağlayacağı ortadır. Ayrıca yapılacak mekanik sondajların yerlerinin ve derinliklerinin daha saglıklı planlanması ise başka bir tasarruf şekli olacaktır.
Bor yataklarının Türkiye’nin batı sahalarında yer aldığı ve bu sahalarında genellikle Neojen yaşlı formasyonlarla kaplı olduğu göz önüne alınırsa derinlerde bulunan Bor cevherinin araştırılması için Jeofizik yöntemlerden agırlıklı olarak yararlanılması teknik bir zorunluluktur.
Modern cihazlarla yapılan böyle bir Jeofizik çalışmalar sonucunda,projeler hem kısa zamanda tamamlanacak ve hem de en ekonomik olarak hedefe varılmış olacaktır. Buna ilave olarak yeraltında derinliği ve konumu bilinmeyen Bor yataklarının tesbitinde olumlu katkılar sağlayacaktır. Bor yataklarının derinlerde ve çatlaklı,kırıklı zonlarda veya konumu belirsiz alanlarda olabileceğini düşünecek olursak,Jeofizik çalışmalarının,Bor yataklarının bulunduğu diğer ülkelerde olduğu gibi,sismik,gravite,manyetik,jeoelektrik,elektromanyetik yöntemler ve Kuyu Jeofiziği ölçüleriyle de desteklenmesi gerekecek ,arzu edilen hedef bilimsel ve teknik olarak rasyonel olacak.Ayrıca ekonomik olacağı gibi kısa zamanda sonuçlandırılmış olacaktır.
.
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ
Dünya bor rezervleri hakkında güvenilir kesin bir rakam vermek güçtür. Dünyanın önemli bor yataklarının ise; Türkiye, Rusya ve ABD’de olduğu bilinmektedir.
Ülkemizden sonra dünyanın bilinen en önemli bor yatakları ABD’nin Kaliforniya eyaletindeki Mojave Çölü’ndedir. Yine aynı bölgede Searles Gölünde önemli borat yatakları mevcuttur.
Ayrıca, Sırbistan’da bor yatakları bulunmuş olup, savaş dolayısıyla arama işlemleri
tamamlanamamıştır.
Dünya bor rezervleri genellikle 3 bölgede toplanmaktadır:
-Amerika’da Güney-Batı Mojave Çölü
-Türkiye’yi de içeren güney-orta Asya orojenik kemeri
-Güney Amerika And dağları kuşağı
Dünyada en önemli bor üreticileri ise aşağıdaki gibidir:
11-1 ARJANTİN:
Arjantin; dünyada bor üretilen en önemli ülkelerdendir. 1998 yılında 123.000 ton B2O3 içeren 350.000 t ham bor üretimi ile dünyada önemli bir yere sahiptir.Önemli bor rezervleri Jujuy, Salta ve Catamarca(Peru yakınlarında) bulunmaktadır. Genellikle; kolemanit, üleksit, tinkal veya inyoit türü mineraller bulunmaktadır. Önemli üreticiler ise; RTZ Corp’nin bağlı şirketi Borax Arjantina SA, Uluslararası SR Minerals Barbados şirketinin bağlı kuruluşu Sucersal Argantina ve Ulex SA gibi dir.
Tinkal, kolemanit, üleksit ve inyoit/kernit üretilmektedir.
11-2 BOLİVYA:
1998 yılı üretimi yaklaşık 5.000 tondur. Yaklaşık 65 milyon ton, ortalama % 55 B2O3 tenörlü borlar(özellikle tinkal ve üleksit) ile %65 tenörlü en az 8 milyon ton borik asit rezervi mevcuttur.
Boron Chemicals Processses firmasının, ki Boron Chemicals International Ltd ile Trans America Industries Ltd firmalarının ortak kuruluşu olup, 1992 yılında 30.000 ton ham bor cevheri üretimi yaptığı belirtilmektedir. Buradan üleksit,borik asit ve sodyum perborat üretmiştir. Ayrıca, Boron Chemicals International ile Teck Corp 1992 yılında yıllık 75.000 ton sentetik kolemanit üretmek için anlaşmışlardır. Fakat bu proje daha sonra iptal edilmiştir(Roskill, 1999).
1996 yılında Boron Chemicals International ile Teck Corp. 16.6 % B2O3 içeren yaklaşık 2 milyon ton rezerv tespit edilmiştir. Yıllık 75.000 ton üretim tesisi için 28 milyon $ yatırım gerekmektedir.
Bolivya' da diğer bor üreticileri ise Compania Minera Tierra Ltd, Copla Ltda ve Lithium Company of America' dır. Bu firmalardan Compania Minera Tierra ltd ve Copla Ltda üleksit üretimi yapmaktadırlar. Compania Minera Tierra Ltd ürettiği üleksiti öğütülmüş konsantre olarak % 42 B2O3 bazında torbalı satmaktadır. Copla ltda ise cüzi miktarda üleksit üretimi yaparak tamamını ihraç etmektedir.
11-3 ŞİLİ
Şili bor yatakları Arjantin ve Bolivya sınırında oluşmuştur. Esas üretimi üleksittir. En büyük üretici Quiborax olup, üleksit ve borik asit üretmektedir. Minera del Boro, Minera Ascotan, Boroquimica diğer küçük üreticilerdir. Şili 1998 yılında 170.000 ton cevher üretmiştir. 1997 yılında, 16.014 ton üleksit ve 28.593 ton borik asit ihraç etmiştir. 1996 yılında ise 12.718 ton doğal bor ihraç ve 8.206 ton ise ithal etmiştir.
Minera del Boro ürettiği üleksit ve borik asiti Brezilya, Kolombiya ve ABD ve İsviçre’ye ihraç etmektedir.
Quiborax ise dünyada bilinen en büyük üleksit yataklarına sahiptir. Tahmini rezervler toplamı 1.500 milyon ton B2O3 olarak verilmektedir. Firma borik asit, sentetik kolemanit ve satılık üleksit üretimi için 150.000 ton üleksit üretimi gerçekleştirmektedir. Yıkanmış üleksit esas alınarak cam elyafı endüstrisi için üretim yapılmaktadır.Şirket, 24.000 ton kapasiteli sentetik kolemanit tesisini 1995 yılında kapatmıştır.
Quiborax firması, Frank and Shulte/Almanya firmasının bir kolu olan Frank's Alloys and Mineral Corp.' u Asya, Avustralya ve Yeni Zelanda' da borik asit pazarlaması için ajan tayin etmiştir.
Ayrıca Frank and Shulte, Quiborax firmasının üleksit ve sentetik kolemanit satışlarında da dünya ajanıdır.
SQM firması ise borik asit ve üleksit üretmektedir. Az miktarda üleksit üreten Sdad
Boroquimica ve borik asit üreten Occidental Chemical SAI gibi birçok şirket vardır.
11-4 ÇİN
Çin Mineral Endüstrisi (China' s Mineral Industry) verilen rapora göre Çin' in yıllık boraks üretimi 10.000 ila 18.000 ton/yıl borik asit ile 77.000 ila 110.000 ton/yıl boraks olarak belirtilmiştir. Çin' deki rezervlerin % 59' unun % 8.4 B2O3 muhtevalı boro-manyezit içerikli cevher olduğu ve bütün rezervlerin ise 860.000 ton B2O3 seviyesinde olduğu rapor edilmektedir.
Bu rezervlere ilave lityum bor rezervleri bulunmuştur. Net istatistikler olmamakla birlikte; US Geological Survey raporlarına göre; 1994 yılında 188.000 ton olan bor üretimi 1998 yılında 140.000 ton’a düşmüştür.
Jilin, Lianoing, Quinghai ve Tibet bölgelerinde; boraks, borik asit , 12.000 ton kapasiteli ham bor, 300.000 ton kapasiteli ham demir bor ile askerit ve tetrabor üretilmektedir.
11-5 PERU
Peru' da esas bor üretimi üleksit olarak yapılmaktadır. Toplam rezervin 9 milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Yıkanmış öğütülmüş cevherin B2O3 içeriği % 32 ile % 36 arasında değişmektedir.
Peru' da, 1998 yılında; Quimica Oquendo firması tarafından yıllık 30.000 ton kapasiteli ve yüksek kaliteli borik asit tesisi açılmıştır. şirket ayrıca; 15.000 ton/yıl kapasiteli üleksit tesisine sahiptir. Peru' da İtalyan Colorobbia Grup' un bir kolu olan Inka Bor tarafından da önemli oranda bor üretimi gerçekleştirilmektedir.
11-6 RUSYA & KAZAKİSTAN
Uzun yıllar, eski Sovyetler Birliği' nin bor kaynaklarının büyük bir kısmının Kazakistan' da bulunduğu ve toplam üretiminin % 95' inin bu kaynaklardan karşılandığı rapor edilmiştir. 1974 yılında 319.000 ton olduğu tahmin edilen bor üretiminin 1996 yılında 1 milyon tonu geçmiş,ancak 1997-1998 yıllarında ise gerilediği tahmin edilmektedir. Kazakistan’ın ham bor üretiminin ise yıllık 40.000- 50.000 ton olduğu tahmin edilmektedir.
Rusya' da bor depositleri Vladivostok yakınlarında olup, danburite ve datolite olarak elde edilmektedir. Bu mineraller direkt olarak cam üretiminde kullanılabilmekte veya diğer bor bileşikleri üretimi için hammadde olabilmektedirler.
Boratlar; JSC (Dalniegorsk'da) Bor Firması tarafından üretilmektedir. Cevher % 40-54 datolite bazlı olup, % 8-10 B2O3' e tekabül etmektedir. Bor, Rusya' da 200.000 ton/yıl kapasite ile en büyük borik asit üreticisi olup, 1994 yılında Japon Nippon Denko firmasıyla ortak bir kuruluş haline gelmiştir. Bu firmanın Japonya' da azalan borik asit üretimini karşılayacağı rapor edilmektedir.
Kazakistan, 50 m derinlikte; %20 B2O3 içerikli 20 milyon ton rezerve sahiptir. Boratlar, JSC Inderbor tarafından üretilmektedir.
11-7 SIRBİSTAN
Sırbistan’da önemli bor rezervleri bulunduğu ifade edilmektedir. Baljevac’da %37 B2O3 tenörlü 140.000 ton görünür rezerv tespit edilmiştir. Piskanja’da ise % 36-40 B2O3 tenörlü 10-12 milyon ton cevher tespit edilmiştir.
1996 yılında; Ibar 5.000 ton/yıl kapasiteli borik asit tesisi planlamıştır. Savaş nedeniyle borların aranması ve diğer yatırımlar tamamlanamamıştır.
11-8 İNGİLTERE
İngiltere' de yerleşik RTZ Corp. PLC firması ABD ve Arjantin' de madencilik operasyonları yapan dünyanın en büyük bor üreticisi olan RTZ Borax' ın bir koludur. Firmanın Fransa ve İspanyada' daki borat rafinerilerinde ve Hollanda' da bulunan stoklama ve terminalleri ile İngiltere' deki depolama tesislerinde ortaklığı bulunmaktadır. RTZ Borax' ın bir yan kuruluşu olan Borax Consolidated Ltd, 1980' li yıllarda Belvedere' deki tesislerinde borik asit üretimi gerçekleştirmiş ancak 1990 yılında kapatılmıştır. Bu tesisin üretiminin durdurulması nedeniyle oluşan boşluk Borax Francais SA' nın Coudekerque/Fransa fabrikasından karşılanmaktadır.
11-9 A.B.D.
ABD dünyada bor üretiminin % 41' ini gerçekleştiren ve dünya görünür rezervlerinin % 24’üne sahip olarak dünyanın en büyük borat üreticisidir. ABD Madencilik Bürosu (US Bureau of Mines)' nun 1996 tahminlerine göre ABD görünür bor rezervleri 40 milyon ton B2O3 ve muhtemel rezervler 210 milyon ton B2O3' tür. Bütün ABD rezervleri Güney Kaliforniya' da olup,başlıca cevherler tinkal, kernit ve tuzlu sulardaki boratlardır. Bunlar Boron, Searles Lake ve Death Valley' de bulunmaktadır.
US Borax tarafından Boron' daki rezervler toplam 25.9 milyon ton B2O3 olarak bildirilmektedir.
Searles Lake' deki rezervler ise 40 milyon ton sodyum borat olarak verilmektedir. Death Valley' de ise önem sırasına göre kolemanit, üleksit ve probertit rezervleri bulunmakta ve bu rezervlerin ortalama % 18 ile 24 B2O3 bazlı olmak üzere 181.000 ton ile 13.6 milyon ton arasında olabileceği tahmin edilmektedir.
ABD’de sentetik kolemanit cam sanayiinde kullanılmıştır.
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM
Türkiye’de bor minerallerinin işletmeciliği yalnızca Eti Bor A.Ş. tarafından işletilmektedir. Ham ve konsantre bor, aşağıdaki haritada da görüldüğü gibi 13-1 bölümünde belirtilen Eti Bor A.Ş bünyesindeki 5 işletme tarafından üretilmektedir.
13-TÜRKİYE REZERVİ
Türkiye’deki bilinen borat yatakları özellikle Eskişehir-Kırka, Balıkesir-Bigadiç, Bursa-Kestelek ve Kütahya-Emet’te bulunmaktadır.
Türkiye Bor Rezervi (milyon ton)
Rezerv Yeri Rezervler
B2O3
BİGADİÇ 935 261
EMET 837 221
KESTELEK 7 2
KIRKA 520 135
TOPLAM 2299 619
Türkiye Bor Rezerv Tipi(milyon ton)
Ürün Tipi Rezervler
KOLEMANİT 1.050
BORAKS 519
ÜLEKSİT 61
TOPLAM 1.630
13-1 SEKTÖRDEKİ KURULUŞLAR
Sıra No : Kuruluş Adı : Yeri : Mülkiyeti : Üretim Konusu
1 Bigadiç Bor İşl. Müd. Balıkesir Kamu Kolemanit,Üleksit
2 Kestelek Bor İşl. Müd. Bursa Kamu Kolemanit
3 Kırka Bor İşl. Müd. Eskişehir Kamu Tinkal
4 Emet Bor İşl. Müd. Kütahya Kamu Kolemanit
5 Bandırma Bor ve Asit Bandırma Kamu Rafine Bor Ürünleri
Fab. İşl. Müd.
4-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI
Bor nükleer teknolojisinde, cam, deterjan, tarım, tekstil, sağlık alanında olmak üzere yaklaşık 250 alanda kullanılan ve gün geçtikçe kullanım alanı genişleyen önemli bir madendir.
Dünya rezervlerinin yaklaşık %65 i ülkemizde olduğuna göre, borun ülke ekonomisinde ne kadar büyük yeri olduğunu görüyoruz. Yılda yaklaşık 250 milyon dolarlık bor ihracatı maden ihracatı gelirlerimizin yaklaşık %50 sini oluşturmaktadır. Ayrıca çok daha iyi değerlendirme yapıldığında ülke gelirlerine çok daha büyük olacağı anlaşılmaktadır. Ülkemizin bor madeni bakımından zengin olduğunu dünya ülkeleri ve özel sektör tarafından çok önceleri biliniyordu. Bor madeninin üretimi yakın tarihe kadar, özel sektör ve yabancı şirketler işletmekteydi. Yabancı şirketler bor pazar fiyatını çok rahat ayarlayabiliyorlardı. Kamulaştırma yapılmadan önce yabancı şirketlerin bor için belirlediği fiyat 30-40 dolar civarındaydı.
1978 yılında borun kamulaştırılması gündeme geldi. Bor yatakları 2172 sayılı yasayla devletleştirildi. Böylece bor üretimini devlet adına Etibank üslendi. 1983 yılında 2840 sayılı yasa ile bor madenleri devlet eliyle Etibank tarafından işletilmeye başlandı. Daha sonra yeniden yapılandırılan Etibank, Etiholding adını aldı. Bugün bor madenlerinin üretimini ve rafineri tesislerinin işletilmesini Etiholdinge bağlı Etibor A.Ş. üslenmiştir.
Kamulaştırma yapıldıktan sonra bor madeninin Pazar fiyatı 250-300 dolar/ton’ a kadar yükselmiştir. Böylece dünya fiyat piyasasını belirleme gücü ülkemize geçmiş oldu.
Etibor A.Ş. bugün bor üretimini geliştirmek, yeni rafine tesisler kurmak için bilimsel ve teknik çalışmaları yürütmektedir. Türkiye bor pazarında üretimi ve pazarlaması ile daha etkin hale gelmek zorundadır.
Ülkemizde borun özelleştirilmesi için politikacılar, özel sektör, yabancı şirket ve holdingler yoğun çaba harcamaktadırlar. Fakat Türk halkı, sivil toplum örgütleri, sendikalar, TMMOB ye bağlı odalar ve bazı siyasi partiler özelleştirmeye karşıdır.
16- KAYNAKLAR:
1-Bilim Teknik Dergisi , Sayı: 414, Yıl:Mayıs 2002
2- Bor ile ilgili İnternet Web sayfaları
3- 8 inci 5 Yıllık Kalkınma Planı,Madencilik(Entüstriyel Hammaddeler: Kimya Sanayi
Hammaddeleri),Cilt:II ,Özel İhtisas Komisyonu Raporu
4- MTA Web sayfaları.
T.C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK-MİMARLIK FAKÜLTESİ
MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ DERSİ
2001-2002 GÜZ YARIYILI
ÖRGÜN EĞİTİM
BOR MADENİ’nin ENERJİ ALANINDAKİ ÖNEMİ
Hazırlayan : Nuri Enes ÖLÇEN
No : M9820021
Ödevi veren : Doç. Dr. Muhsin Kılıç
Ödevi teslim alan : Doç. Dr. Muhsin Kılıç
Teslim tarihi : 14/12/2001
BOR
AMAÇ
Bor, Türkiye'nin coğrafi konumu kadar büyük bir öneme sahip, stratejik bir kaynaktır. Arap ülkelerinin petrolü, Rusya'nın doğalgazı onlar için ne ifade ediyorsa, bor da Türkiye için aynı anlama gelmektedir. Bor madeni nedir? Türkiye için neden bu kadar önemlidir?Bu yazımızda bu konular üzerinde duracağız.
GİRİŞ
BOR madeni ilk bakışta beyaz bir kayayı andırıyor. Çok sert ve ısıya dayanıklı. Doğada serbest bir element olarak değil, tuz şeklinde bulunuyor. Ülkemizde bulunan 'bor'un kalitesi de diğerlerine oranla daha yüksek. Toprağın 40 metre altında bulunan borun işlenmesi de, diğer elementlerle az karıştığı için kolay. Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun başında yer alan bir elementtir. Bu gurubun diğer üyeleri metal olmasına karşın Bor ametal sayılmaktadır.
Ancak, diğer elementlere olan yüksek kimyasal ilgisi nedeniyle doğada serbest halde bulunmayan bor'un meydana getirdiği minerallerin, çok eski tarihlerden beri tanındığı ve kullanıldığı bilinmektedir. En yaygın bor bileşikleri; borik asit ve bor'un sodyum, kalsiyum ve magnezyum ile meydana getirdiği bileşiklerdir.
BORUN TARİHÇESİ
Bor'un en çok kullanılan türü olan Boraks binlerce yıldan beri bilinmektedir Mısırlılar ve Mezopotamya Uygarlıklarının, bazı hastalıkların tedavisi ve ölülerin mumyalanmasında, Çinlilerin porselenlerinin cilalanmasında, Babillilerin kıymetli metallerinin ergitilmesinde boraks kullandıkları bilinmektedir.
Modern bor endüstrisi ise 13. yy.'da boraksın Marco polo tarafından Tibet'den Avrupa'ya getirilmesiyle başlamıştır. 1771 yılında, İtalya'nın Tuscani bölgesindeki sıcak su kaynaklarında Sassolit bulunduğu anlaşılmış, 1852' de Şili'de endüstriyel anlamda ilk boraks madenciliği başlamıştır. Nevada, California, Caliko Mountain ve Kramer yöresindeki yatakların bulunarak işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor gereksinimini karşılayan birinci ülke haline gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861 yılında çıkartılan "Maadin Nizannamesi" uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı bilinmektedir.
1950 yılında Bigadiç ve 1952 yılında Mustafa Kemal Paşa yöresindeki kolemanit yatakları bulunmuştur. 1956 yılında Kütahya Emet Kolemanit. 1961 yılında Eskişehir Kırka Boraks yataklarının bulunması ve işletilmeye başlatılmasıyla Türkiye, dünya bor üretimi içinde 1955 yıllarında %3 olan payını 1962 de %15 , 1977 de %39 düzeyine yükselmiş ve giderek artan üretimi nedeniyle de günümüzde ABD'nin en önemli rakibi haline gelmiştir.
BOR'UN KULLANIM ALANLARI
Roket yakıtından, diş macununa kadar her alanda kullanılan bor, sanayinin tuzu olarak adlandırılabilir. İşte 400'den fazla üründe "olmazsa olmaz" denilen borun hayatımızdaki yeri:
Borcamlarda kulanılan bor, motor yağlarında ve çelik jantlarda da kullanılıyor. Ayrıca araba boyalarının içine katılan bor, parlaklığı ve kolay çizilmemeyi sağlıyor. Lastiklerin içindeki çelik teller de borla güçlendiriliyor. Bilgisayarlar, cep telefonları, walkmenler bugün bu kadar küçükse, bunu 'bor'a borçlu. Çünkü bilginin akışını sağlayan ince optik lifler, bor almadan sağlam olamıyor. Tarım ilaçlarında da bor var. Yalnız, çok kullanılırsa öldürüyor, dozunda olursa verimi artıran gübre oluşuyor. Bisküvi, pasta gibi gıda ürünlerinin yapıldığı kalıplarda da bor kullanılıyor. Eğer bor olmasaydı, kalıplar yüksek ısıya dayanmayacaktı. Ahşap ürünler, uzun ömürlü ve bozulmadan kalabilmeleri için, bor bulunan bir madde ile işleme tabi tutuluyor. Seramik sanayiinde; fayansların parlaklığı ve sertliği bor sayesinde oluyor. Porselen tabaklar da bor sayesinde var. Çamaşırları beyaz yapan aslında bor. Ateşe dayanıklı olduğu için yanmaz kumaş üretiminde de kullanılıyor. Tıp ve ilaç sanayiinde; diş macunlarında, yanık ve yara kremlerinde de bor var. Losyonlarda ve kremlerde de bor olduğunu unutmayın. Y Yakıt sanayii; borun en değerli olduğu sektör bu. Çünkü borlu yakıtlar itme güçlerinin fazlalığından dolayı, roket, füze ve savaş uçaklarında kullanılıyor. Çok yakın bir gelecekte borlu yakıtların, diğer motorlarda da kullanılacağı söyleniyor. Bu durumda borun önemi bir kat daha artıyor. Amerikalılar'ın havada infilak eden uzay mekiği Challenger'in sağlam kalan tek parçası, Türk borundan yapılan baş kısmı. Bu bile, Türkiye'nin elindeki gücün kanıtı.
Bor o kadar değerli ki, yakın gelecekte zenginliğin simgesi olacağı söyleniyor. Türkiye'nin elindeki bor rezervi, tüm dünyanın bor ihtiyacını tek başına 400 yıl karşılayacak düzeyde... Ama biz Türkler'in bundan haberi yok!.. Bu zengin maden, adeta ders kitaplarında saklanmış kalmış... Bor üzerinde çalışan uzmanların çoğunluğu, madenlerin özelleştirilmesine karşı. Çünkü bu denli zengin yatakların başka devletlerin kontrolüne geçmesini istemiyorlar... Bazı uzmanların dediğine göre, Amerikalılar, ülkelerindeki bor madenlerini kapatıp, Türkiye'den alım yapmaya başlamış. Çünkü Türk boru, hem kaliteli hem çok daha ucuz...
Dünyada bor mineral ve bileşiklerini tüketen sanayi dalları toplam B203 tonajı bazında aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.
A) Cam sanayi (Isıya dayanıklı cam ve elyaf imali)
B) Seramik sanayi (Emaye, Frit ve Sır imali)
C) Temizleme ve beyazlatma (Deterjan) sanayi
D) Yanmayı önleyici maddeler
E) Tarım (Gübre ve zirai ilaç yapımı)
F) Metallurji (Ergimeyi hızlandırıcı ve çeliğin sertleştirilmesi)
G) Nükleer uygulama (Atom reaktörlerinde)
H) Diğer kullanım alanları (Dericilik , fotoğrafçılık, ilaç).
Bor mineral ve bileşiklerinin ülkemiz içinde kullanılması çok kısıtlıdır. Kırka (Eskişehir) ve Bandırma (Balıkesir) de yer alan tesislerde bor cevherleri rafine ürünlere dönüştürülmektedir.
TÜRKİYE BOR MADENCİLİĞİ
Türkiye'de bilinen başlıca borat yatakları Batı Anadolu'da yer almakta ve bu yataklar dünya rezervinin % 60-70'ine sahip bulunmaktadır.
Türkiye rezervinin % 37'si Bigadiç, % 34 Emet, % 28'i Kırka ve % l Kestelek bölgesinde bunmaktadır.
Bigadiç işletmesinde başlıca bor mineralleri kolemanit ve üleksit' tir. Boratlar 1-8 m. Kalınlıkta tabakalar halinde killer arasında yer alırlar. Kapalı ve açık ocaklardan üretilen tüvenan cevherler 600.000 ton/yıl tüvenan cevher yıkama kapasiteli konsantratörde zenginleştirilecek, 25-125 mm, 3-25 mm ve O, 2-3 mm kolemanit konsantreleri ile 3-125 mm ve O, 2-3 mm üleksit konsantreleri elde edilir.
ETİBANK BİGADİÇ MADENLERİ İŞLETMELERİ MÜESSESELERİ M MÜDÜRLÜĞÜ
Bigadiç yöresinde bor yataklarının bulunuşu 1950 yılında , Muharrem GİRGlN isimli amatör madencinin topladığının kolemanit olduğunun anlaşılmasıyla mümkün olmuştur. Aramaların başlamasıyla hızla gelişen bölgede dört Türk ve bir Fransız şirketleri tarafından kısa sürede 17 adet ocak açılmıştır.
Müessese Müdürlüğü Balıkesir iline bağlı Bigadiç ilçesi 12 km kuzeydoğusunda Osmanca köyü mevkiinde kuruludur. İdari tesisler ve Konsantratör tesisi burada yer almakta olup, halen tüvenan cevher üretim faliyetlerinin sürdürüldüğü Simav kapalı ocağı 2,5 km Acep Açık ocağı 3 km, Günevi Açık ocağı 8 km ve Arkagünevi Kapalı ocağı merkez tesislerine 8 km uzaklıktadır.
Müessese personeli için sosyal tesisler olarak Bigadiç ilçe yakınında 64 lojmanı , misafirhanesi ve lokali vardır.
BİGADİÇ BÖLGESİ BOR REZERVİ
Bigadiç bor yatakları rezerv bakımından Türkiye' nin en önemli yataklarıdır. Yörede Etibank'ın faaliyete başlattığı 1976 yılında 30 milyon ton olarak bilinen toplam rezerv bölgede gerçekleştirilen toplam derinliği 65419 metre olan 512 adet sondaj çalışması sonunda bulunanların ilavesi ile 630 milyon ton düzeyine yükseltilmiştir.
ARAŞTIRMA
Bor Stratejik Maden miydi?
Soğuk savaşın en uç noktası olan 1950 yılında, yüksek enerji yakıtı ile çalışacak uzun menzilli savaş başlıkları taşıyan ABD füzelerinde bor yakıtı kullanılması düşünüldü.
1951 Yılında bor madenleri ve bileşikleri "stratejik madde" olarak nitelendirilerek, ihracatta kontrole tabi tutuldu.
ABD'nde 1953 yılında "Zip" projesi uygulamaya kondu. Yakıt üretimi için sekiz fabrika kuruldu.
1957 Yılında Yakal Borasit AŞ'den Doğu Almanya'ya kolemanit götüren gemi NATO tarafından Çanakkale'de durduruldu. O yıl Türkiye’yi ve Ayrupa ülkelerini de içine alacak şekilde, ABD ile bir anlaşma yapılarak, demir perde ülkelerine bor satışlarına izin verilmedi.
1957 Yılında ABD yönetimi, Amerika dışındaki bor madenleri için stratejik bir stok oluşturmaya karar verdi. Türkiye'den 1957 - 1959 yılları arasında, ABD Sümerbank’a gönderdiği yün karşılığında, toplam 68.000 ton bor madeni alarak ABD’de depolandı.
Rusların roketlerinde yakıt olarak bor kullanmadığı öğrenilince 1959 yılında "Zip" projesi durduruldu.
Bu proje sonuna kadar ABD, Türkiye'den aldığı stokların sadece 5 tonunu kullandı. Gerisi on yıl daha stokta kaldı, hatta üzerlerinde ağaç bitti ve sonunda US Borax'a devredildi. Bu proje sona erdirilene kadar, yalnız Malta (New York)’taki fabrika için 1 milyar dolar harcandı.
Bu sıralarda NATO,Türkiye’den Varşova Paktı ülkelerine yapılacak bor madeni ihracatlarını yıllık 7500 tonla sınırlamıştı. 1962 yılında kota 30.000 tona çıkarıldıysa da, bor madenleri 1963 yılında NATO’nun stratejik maddeler listesinden tamamen çıkarıldı.
1968 Yılında Sanayi Bakanı olan Fethi Çelikbaş, o sıralardaki bir basın toplantısında, bor madenlerinin NATO'nun stratejik maddeler listesinden çıkması için 1963 yılında nasıl mücadele ettiğini anlatıyordu. Türkiye'nin bor madeni ihracatı 1967 de 200 bin tona çıktığı halde sadece Polonya 12 bin ton bor madeni satın aldı. 1966 Yılında Bandırma'daki ilk boraks fabrikası, Polonyalılara yaptırıldı. Fabrikanın bedeli Polonya'ya kolemanit olarak ödendi
Bor Stratejik Maden
Yakın bir gelecekte şu anda motorlu araçlarda kullanılan petrolün (benzin, mazot) alternatifi "bor" madeni olacağını bilim adamları ifade etmektedir. Dünyanın 400 yıllık ihtiyacını tek başına karşılayacak 2.5 milyar tonluk bor madeni ülkemizde mevcuttur. CIA ve ABD'nin Ortadoğu Araştırmalar Enstitüsünün hazırladığı "Bor Raporu"na göre dünya bor rezervlerinin yüzde 70'i Türkiye'dedir. Bor bir nevi Türkiye'nin petrolü ve doğalgazıdır. Ve ETİ Bor bürokratik hantallığına rağmen 2000 yılında kâr eden KİT'lerin 6'ncı sırasında yer alarak, 150 milyon dolar kâr sağlamıştır. Verimli bir çalışma ile bunun 1 milyar dolara çıkacağını uzmanlar söylemektedir. ETİ Bor'un rakibi olan U.S.Borax, ABD şirketidir. Kaldı ki Türkiye 'bor'un tonunu iç piyasada 230 dolara satarken; dış ülkelere 141 dolardan ihraç etmektedir. Dünya pazarının yüzde 88 bor ihtiyacını, Türkiye karşılamaktadır. Bor madeninde Türkiye tekel ülkedir. ABD 'bor'a gözünü dikmiştir. Bor madenlerinin değeri 900 milyar dolaradır.
Kamuoyu, dünyadaki bor rezervinin yüzde 70'ten fazlasının Türkiye'de olduğunu ve en az 2.5 milyar ton bora sahip olduğumuzu ve bunun ise dünya piyasa değerlerine göre 1 trilyon dolar olduğunu, Türkiye'deki borun dünyanın 350 yıllık ihtiyacını karşılayabileceğini ve sanayide en az 450 maddede kullanıldığını ilk defa öğrenmişlerdir.
Bor 1978 yılında devletleştirilmiş olup; bunu işleten Eti- Bor kâr etmekte ise de, verimli değildir. İstenildiği takdirde bu kârı en az 5 misline yani 1 milyar dolara çıkarmak mümkündür. Elbette borun özelleştirilmesi maskesi altında (şimdiden tespit edilen) muhtemelen ABD şirketlerine ölü eşek fiyatına satılmasına karşıyız. Ama devlet dövize ihtiyaç duyduğu bu kriz döneminde borun mümkün olan kârını neden 1 milyar dolara çıkarmıyor? Bunu engelleyen güçler kimlerdir. Dünya bor piyasasında büyük gelir sağlayan uluslararası şirketler, bu gelirini Türkiye'den bor alarak yapmaktadırlar. Bor kamulaştırılmadan önce gelir 50 milyon dolar idi. Bugün 300 milyon ise de, uzmanlara göre bu gelirin 1.5 milyar dolara çıkarılması mümkündür.
Deterjan sanayiinden kullanılan "sodyum perborat"ı ithal etmekteyiz. Bu ise Türkiye'nin ucuza sattığı tinkal ve perborattan yapılır. Hammaddeyi ucuza satıp sodyum perboratı fahiş fiyata alıyoruz. AB ülkeleri kazanıyor. Avrupa'ya hammaddeyi 140 dolara satıyoruz. 667 dolar fazlası ile 817 dolara satın alıyoruz. Yıllık kaybımız 150 milyon dolardır. Yani bordan kazanılan 300 milyon doların yarısı sadece deterjan sanayiinde kullanılan (sodyum perborat)'a gidiyor. ABD ve AB, Türkiye'yi bir bor deposu olarak görmektedir. İç piyasada 250 dolar olan boru dışarıda 140 dolara satıyoruz. Dünya piyasasında satılan borun yüzde 88'i Türk malıdır. Ama kazanan ABD'li firmalardır. TEKEL, ABD'nindir. Bor madeninin Türkiye'de işlenmesini önlemek için iç piyasada 250 dolara satılıyor ve sanayici boru işleyemiyor.
SONUÇ
GENEL DEGERLENDIRME VE ÖNERILER
1-Bor ve ferrokrom tesislerinin kurulusunda Batı'lıların nasıl yaklaştığını belirtmiştik. Birçok oyalama ve zorluğa rağmen tesisler kurulmuştur. Ayni durum trona için de geçerlidir. Her zaman bor tuzları Batı'nın gündeminde olmuştur. Dünya bor rezervlerinin %70 ine sahip olan Türkiye, dünya pazarının da %35 ini kontrol etmektedir. Bor üretimini ve pazarlamasını tek elde tutan ülkemiz önemli avantajlar elde etmiştir. Ancak, Bati her yönüyle cazip olan bu kaynağa karsı isteklerini sürdürmektedir. "Bu nedenle 1986 yılında Morgan Bank'ın hazırladığı Özelleştirme Master Planında Etibank için holding modeli öngörülmüş, bor ve krom gibi yüksek karlı isletmelerin satış listesine alınması önerilmiştir".
2-Doğal kaynaklarımızın iyi değerlendirilmesinin gerekliliğini tekrarlamak isteriz. Bir ülkenin doğal kaynaklara sahip olması çok önemlidir. Ancak bu kaynakları nasıl kullandığınız, nasıl değerlendirdiğiniz de en az o kadar önemlidir. Dünyada çok zengin kaynaklara sahip olan ülkeler, hala geri kalmışlık kategorisinde yer almaktadır.
3-Bor, Türkiye için çok önemli doğal kaynaktır. Bu kaynağı ülke menfaatleri doğrultusunda değerlendirmek, nihai bor türevlerinin üretimini gerçekleştirmek ve birilerine peşkeş çektirmemek hepimizin görevidir.
4-Etibank, madencilik sektörünün geçmişte lokomotifi olmuştur. Günümüzde de bu özelliğini sürdürmelidir. Bor türevleri, Seydişehir Alüminyum ,Yüzüncü Yıl Gümüş Tesisleri'nin kapasite artırımı ve yenileme projeleri biran önce hayata geçirilmelidir.
5-Yıllardır savsaklanan Batili Tekellerin oyuncağı haline gelen Trona yatağının da zaman geçirilmeden isletmeye alınması ülke menfaatinedir. Birilerinin isteğine bırakılırsa bir yirmi yıl daha hiçbir şey yapılmadan geçirilecektir.
6-Türkiye sanayileşmesini tamamlayamadığından, nihai ürünün eldesini sağlayacak teknolojileri de gerçekleştirememiştir. Gelecekte ihtiyacımız olacak cevherleri, bugün, hammadde olarak ihraç ettiğimiz bir gerçektir. Hammadde ihracı ile yeterli katma değer sağlanamaz. Katma değerin yurt içinde kalması için Ar-Ge'ye ve teknolojik yatırımlara önem verilmelidir.
7- 21.yüzyıla girerken, maden isçisi asgari ücretle, mühendisler ise komik ücretlerle bu sektörde çalışmaktadır. Birçok alanda mühendisin önemini hala kavrayamamış sözde madenciler mevcuttur.
8-Hala ülkemizde teknik ve teknolojik gelişmelerden uzak üretim gerçekleştiriliyor. 1 m2 kesitli kuyudan, hem isçi, hem de cevher çıkarılmakta. Kova içinde çıkrık yardımıyla insan, malzeme ve cevher nakli yapılmaktadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Hem düşündüren hem de utanılacak bir manzara.
9-Enerji üretiminde öncelikle öz kaynaklarımızın değerlendirilmesi gerekir. Bazı kolaylıklar nedeniyle ithalat cazip gelebilir, ancak bu durum ülkeye uzun vadede bir şey kazandırmaz.
10-Madencilik sektöründeki KİT’lerin bugün çeşitli nedenlerle içine düşürüldükleri durumdan biran önce çıkarılmaları gerekmektedir. Yapılmayan yatırımlar nedeniyle meydana gelen teknolojik sorunların çözümü ve politik baskılar sonucu bozulan çalışma barisin yeniden sağlanması zorunludur. Özerk bir yapının oluşturulması, çalışanların örgütleri aracılığı ile yönetimin erkinde temsil edilmeleri ve kamu kuruluşları, politik baskılardan uzak, verimlilik ilkesi çerçevesinde yeniden yapılandırılmalıdır.
11-Madencilik ve çevre dengesi ülkenin gerçeklerine göre ele alınmalı, "Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olarak" slogancı bir anlayışla her şeye karsı çıkmak hiç kimseye birsek kazandırmaz. Bilimsel verilerin ışığında, ekolojik dengeyi bozmadan gereken her türlü önlem alınarak üretim gerçekleştirilmelidir.
12-Maden armacılığı konusunda 1980'lerden beri izlenen politikalar iflas etmiştir. Bugün, Ülkemizin doğal kaynaklarının yeterli düzeyde aranmadığını söyleyebiliriz. Maden aramacılığını bir altyapı hizmeti olarak görüyoruz. MTA yeniden yapılandırılmalı, her yönüyle ele alınmalı ve içine düşürüldüğü olumsuzluklardan kurtarılmalıdır.
13-Madencilik sektörü genellikle günlük politikalarla yönetilmiştir. Sağlıklı bir devlet politikası belirlendiği söylenemez. Gelişmiş ülkeler madenlerin temini konusunda uzun vadeli politikalar oluşturmuşlardır. Dünya hammadde kaynakları sinirlidir. Türkiye mevcut kaynaklarını çok iyi değerlendirmelidir. Gelecekle ilgili politikaları saptamalıdır. Sanayileşmiş bir Türkiye bugün tükettiği cevher miktarının 4-5 katini tüketecektir. Hammaddenin, ne kadarını öz kaynaklardan, ne kadarını ithal yoluyla karşılayacaktır. Madencilik sektöründe uzun erimli politikalar ve stratejiler oluşturmalıdır.
İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Öğretim Görevlisi Prof. Dr. Güven Önal'a göre "BOR=REFAH"tır.Bor madenleri ülkemizin bağımsızlığı kadar önemlidir. Uyanık ve şuurlu olmaya mecburuz.Bu konunun önemini anlayalım etrafımıza anlatalım.
KAYNAKLAR
1-Mustafa Necati Özfatura [Türkiye Gazetesi Dış Politika yazarı]
5 Nisan‘01–12 Nisan‘01-17 Nisan‘01-2 Mayıs‘01-11 Mayıs’01 tarihli yazıları.
2-28 Ocak 1999 tarihli Maden Mühendisleri Odası açıklaması:
http://www.mining-eng.org.tr/www/cumhuriyet_donemi_madenciligimiz.htm
3-Bigadiç web sitesi http://www.bigadic.gov.tr/semboller/bor.html
4-Borltd : http://www.boraxtr.com/Anadosya/stretejikmad.html
5-TBMM Tutanak Müdürlüğü : http://bt-stk.inet-tr.org.tr/b10901h.htm
Tüm Dünyaya yayılarak faaliyet gösteren çok uluslu bir şirket olup ham ve rafine bor tüketicisidir. İtalya'da ki Euromineralli kanalıyla ve İsviçre'de yerleşik Borade firması ile Etimin A.Ş.den ham bor alımı yapmaktadır.
Grubun Dünyanın çeşitli ülkelerinde seramik, abrasiv, refrakter, plastik, silikon, karpit, seramik hammadde, kristal ve dedektör, norpro grupları ve alt grupları vardır. 45 ülkedeki 200 adet şirketinin cirosu toplam 165 milyar EURO civarındadır.
9.5 0CF :
Owens Corning Fiberglass Corp' un yan kuruluşu Amerikan Berate Co Death Vollay deki Bill'e yer altı işletmesi faaliyetlerini ( kolemanit ve üleksit üretimi) Türkiye'den daha ucuz borat mineralleri temin etmesi nedeniyle durdurmuştur. OCF asbest üretimi nedeniyle 10 milyar $ tazminat ödemeye mahkum olmuş neticede iflas işlemleriyle karşı karşıya kalmıştır.
9-6 S0LVEY:
Türkiye'de ki yabancı sermayeli deterjan üreticileri temizlik ürünleri üretiminde kullandıkları Türk boraks ürününden mamul sodyum perborat tetrahidrat ve monohidrat . ürünlerinin büyük bir kısmını solvey, Degusa ( E-ON) Ausimont (italya), FMC (İspanya), firmalarından almaktadırlar. Halbuki bu rafine ürünler daha önce Türkiye'den ithal edilmiştir. Türkiye'de ki temizlik ürünleri sektöründe faaliyet gösteren bu firmalar, Benckiser, Hayat Kimya, Procter and Gamble dir.
10- BOR ARAMALARINDA “JEOFİZİK UYGULAMALARININ YERİ VE ÖNEMİ“
İnsan ve canlı yaşamında her türlü alana giren çok değerli Bor mineral kompleksi için gerek Ülkemizde ve gerekse Dünyada çok ciddi çalışmalar yapılmakta ise de,Bor ile ilgili hammaddenin kaynağı olan yer altı çalışmalarına (yer altı prospeksiyon) yönelik projeler nedense yetersiz kalmaktadır. Örnek olarak Ülkemizi ele alacak olursak Bor ile ilgili Jeofizik Prospeksiyon maalesef çok yapılmamaktadır. Bunun bir nedeni şu anda Bor ile ilgili işletmelerin açık bir işletme şeklinde ve yüzeyde yapılmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Ancak bu konu ile ilgili 1971 tarihinde Etibank tarafından Eskişehir–Kırka bölgesinde Bor içeren sahada yapılan Jeofizik (Rezistivite) çalışmalarının Düşey Elektrik Sondaj (DES) eğrilerini ve aynı yerde yapılan Mekanik sondaj loglarını örnek gösterebiliriz.(Şekil 3,4,5) Burada Boraks içeren cevherli zonun,Jeofizik (Rezistivite) eğrileri yorumunda, çevreye göre düşük rezistivite değerleriyle deneştirildiği ve mekanik sondaj logu ile uyum sağladığı görülmüştür. Bu uygulamadan hareketle en azından oluşumu bu sahadaki oluşuma benzer sahalarda Jeofizik araştırmalarla örtü derinliğinin ve cevher kalınlığının bulunabileceği ortaya konmuştur. Bu yöntemle elde edilecek örtü kalınlığı ve cevher eşkalınlık (izopak) haritalarının hafriyat ve işletme projelerinde faydalı olacağı ve tasarruf sağlayacağı ortadır. Ayrıca yapılacak mekanik sondajların yerlerinin ve derinliklerinin daha saglıklı planlanması ise başka bir tasarruf şekli olacaktır.
Bor yataklarının Türkiye’nin batı sahalarında yer aldığı ve bu sahalarında genellikle Neojen yaşlı formasyonlarla kaplı olduğu göz önüne alınırsa derinlerde bulunan Bor cevherinin araştırılması için Jeofizik yöntemlerden agırlıklı olarak yararlanılması teknik bir zorunluluktur.
Modern cihazlarla yapılan böyle bir Jeofizik çalışmalar sonucunda,projeler hem kısa zamanda tamamlanacak ve hem de en ekonomik olarak hedefe varılmış olacaktır. Buna ilave olarak yeraltında derinliği ve konumu bilinmeyen Bor yataklarının tesbitinde olumlu katkılar sağlayacaktır. Bor yataklarının derinlerde ve çatlaklı,kırıklı zonlarda veya konumu belirsiz alanlarda olabileceğini düşünecek olursak,Jeofizik çalışmalarının,Bor yataklarının bulunduğu diğer ülkelerde olduğu gibi,sismik,gravite,manyetik,jeoelektrik,elektromanyetik yöntemler ve Kuyu Jeofiziği ölçüleriyle de desteklenmesi gerekecek ,arzu edilen hedef bilimsel ve teknik olarak rasyonel olacak.Ayrıca ekonomik olacağı gibi kısa zamanda sonuçlandırılmış olacaktır.
.
11-DÜNYA BOR REZERVLERİ
Dünya bor rezervleri hakkında güvenilir kesin bir rakam vermek güçtür. Dünyanın önemli bor yataklarının ise; Türkiye, Rusya ve ABD’de olduğu bilinmektedir.
Ülkemizden sonra dünyanın bilinen en önemli bor yatakları ABD’nin Kaliforniya eyaletindeki Mojave Çölü’ndedir. Yine aynı bölgede Searles Gölünde önemli borat yatakları mevcuttur.
Ayrıca, Sırbistan’da bor yatakları bulunmuş olup, savaş dolayısıyla arama işlemleri
tamamlanamamıştır.
Dünya bor rezervleri genellikle 3 bölgede toplanmaktadır:
-Amerika’da Güney-Batı Mojave Çölü
-Türkiye’yi de içeren güney-orta Asya orojenik kemeri
-Güney Amerika And dağları kuşağı
Dünyada en önemli bor üreticileri ise aşağıdaki gibidir:
11-1 ARJANTİN:
Arjantin; dünyada bor üretilen en önemli ülkelerdendir. 1998 yılında 123.000 ton B2O3 içeren 350.000 t ham bor üretimi ile dünyada önemli bir yere sahiptir.Önemli bor rezervleri Jujuy, Salta ve Catamarca(Peru yakınlarında) bulunmaktadır. Genellikle; kolemanit, üleksit, tinkal veya inyoit türü mineraller bulunmaktadır. Önemli üreticiler ise; RTZ Corp’nin bağlı şirketi Borax Arjantina SA, Uluslararası SR Minerals Barbados şirketinin bağlı kuruluşu Sucersal Argantina ve Ulex SA gibi dir.
Tinkal, kolemanit, üleksit ve inyoit/kernit üretilmektedir.
11-2 BOLİVYA:
1998 yılı üretimi yaklaşık 5.000 tondur. Yaklaşık 65 milyon ton, ortalama % 55 B2O3 tenörlü borlar(özellikle tinkal ve üleksit) ile %65 tenörlü en az 8 milyon ton borik asit rezervi mevcuttur.
Boron Chemicals Processses firmasının, ki Boron Chemicals International Ltd ile Trans America Industries Ltd firmalarının ortak kuruluşu olup, 1992 yılında 30.000 ton ham bor cevheri üretimi yaptığı belirtilmektedir. Buradan üleksit,borik asit ve sodyum perborat üretmiştir. Ayrıca, Boron Chemicals International ile Teck Corp 1992 yılında yıllık 75.000 ton sentetik kolemanit üretmek için anlaşmışlardır. Fakat bu proje daha sonra iptal edilmiştir(Roskill, 1999).
1996 yılında Boron Chemicals International ile Teck Corp. 16.6 % B2O3 içeren yaklaşık 2 milyon ton rezerv tespit edilmiştir. Yıllık 75.000 ton üretim tesisi için 28 milyon $ yatırım gerekmektedir.
Bolivya' da diğer bor üreticileri ise Compania Minera Tierra Ltd, Copla Ltda ve Lithium Company of America' dır. Bu firmalardan Compania Minera Tierra ltd ve Copla Ltda üleksit üretimi yapmaktadırlar. Compania Minera Tierra Ltd ürettiği üleksiti öğütülmüş konsantre olarak % 42 B2O3 bazında torbalı satmaktadır. Copla ltda ise cüzi miktarda üleksit üretimi yaparak tamamını ihraç etmektedir.
11-3 ŞİLİ
Şili bor yatakları Arjantin ve Bolivya sınırında oluşmuştur. Esas üretimi üleksittir. En büyük üretici Quiborax olup, üleksit ve borik asit üretmektedir. Minera del Boro, Minera Ascotan, Boroquimica diğer küçük üreticilerdir. Şili 1998 yılında 170.000 ton cevher üretmiştir. 1997 yılında, 16.014 ton üleksit ve 28.593 ton borik asit ihraç etmiştir. 1996 yılında ise 12.718 ton doğal bor ihraç ve 8.206 ton ise ithal etmiştir.
Minera del Boro ürettiği üleksit ve borik asiti Brezilya, Kolombiya ve ABD ve İsviçre’ye ihraç etmektedir.
Quiborax ise dünyada bilinen en büyük üleksit yataklarına sahiptir. Tahmini rezervler toplamı 1.500 milyon ton B2O3 olarak verilmektedir. Firma borik asit, sentetik kolemanit ve satılık üleksit üretimi için 150.000 ton üleksit üretimi gerçekleştirmektedir. Yıkanmış üleksit esas alınarak cam elyafı endüstrisi için üretim yapılmaktadır.Şirket, 24.000 ton kapasiteli sentetik kolemanit tesisini 1995 yılında kapatmıştır.
Quiborax firması, Frank and Shulte/Almanya firmasının bir kolu olan Frank's Alloys and Mineral Corp.' u Asya, Avustralya ve Yeni Zelanda' da borik asit pazarlaması için ajan tayin etmiştir.
Ayrıca Frank and Shulte, Quiborax firmasının üleksit ve sentetik kolemanit satışlarında da dünya ajanıdır.
SQM firması ise borik asit ve üleksit üretmektedir. Az miktarda üleksit üreten Sdad
Boroquimica ve borik asit üreten Occidental Chemical SAI gibi birçok şirket vardır.
11-4 ÇİN
Çin Mineral Endüstrisi (China' s Mineral Industry) verilen rapora göre Çin' in yıllık boraks üretimi 10.000 ila 18.000 ton/yıl borik asit ile 77.000 ila 110.000 ton/yıl boraks olarak belirtilmiştir. Çin' deki rezervlerin % 59' unun % 8.4 B2O3 muhtevalı boro-manyezit içerikli cevher olduğu ve bütün rezervlerin ise 860.000 ton B2O3 seviyesinde olduğu rapor edilmektedir.
Bu rezervlere ilave lityum bor rezervleri bulunmuştur. Net istatistikler olmamakla birlikte; US Geological Survey raporlarına göre; 1994 yılında 188.000 ton olan bor üretimi 1998 yılında 140.000 ton’a düşmüştür.
Jilin, Lianoing, Quinghai ve Tibet bölgelerinde; boraks, borik asit , 12.000 ton kapasiteli ham bor, 300.000 ton kapasiteli ham demir bor ile askerit ve tetrabor üretilmektedir.
11-5 PERU
Peru' da esas bor üretimi üleksit olarak yapılmaktadır. Toplam rezervin 9 milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Yıkanmış öğütülmüş cevherin B2O3 içeriği % 32 ile % 36 arasında değişmektedir.
Peru' da, 1998 yılında; Quimica Oquendo firması tarafından yıllık 30.000 ton kapasiteli ve yüksek kaliteli borik asit tesisi açılmıştır. şirket ayrıca; 15.000 ton/yıl kapasiteli üleksit tesisine sahiptir. Peru' da İtalyan Colorobbia Grup' un bir kolu olan Inka Bor tarafından da önemli oranda bor üretimi gerçekleştirilmektedir.
11-6 RUSYA & KAZAKİSTAN
Uzun yıllar, eski Sovyetler Birliği' nin bor kaynaklarının büyük bir kısmının Kazakistan' da bulunduğu ve toplam üretiminin % 95' inin bu kaynaklardan karşılandığı rapor edilmiştir. 1974 yılında 319.000 ton olduğu tahmin edilen bor üretiminin 1996 yılında 1 milyon tonu geçmiş,ancak 1997-1998 yıllarında ise gerilediği tahmin edilmektedir. Kazakistan’ın ham bor üretiminin ise yıllık 40.000- 50.000 ton olduğu tahmin edilmektedir.
Rusya' da bor depositleri Vladivostok yakınlarında olup, danburite ve datolite olarak elde edilmektedir. Bu mineraller direkt olarak cam üretiminde kullanılabilmekte veya diğer bor bileşikleri üretimi için hammadde olabilmektedirler.
Boratlar; JSC (Dalniegorsk'da) Bor Firması tarafından üretilmektedir. Cevher % 40-54 datolite bazlı olup, % 8-10 B2O3' e tekabül etmektedir. Bor, Rusya' da 200.000 ton/yıl kapasite ile en büyük borik asit üreticisi olup, 1994 yılında Japon Nippon Denko firmasıyla ortak bir kuruluş haline gelmiştir. Bu firmanın Japonya' da azalan borik asit üretimini karşılayacağı rapor edilmektedir.
Kazakistan, 50 m derinlikte; %20 B2O3 içerikli 20 milyon ton rezerve sahiptir. Boratlar, JSC Inderbor tarafından üretilmektedir.
11-7 SIRBİSTAN
Sırbistan’da önemli bor rezervleri bulunduğu ifade edilmektedir. Baljevac’da %37 B2O3 tenörlü 140.000 ton görünür rezerv tespit edilmiştir. Piskanja’da ise % 36-40 B2O3 tenörlü 10-12 milyon ton cevher tespit edilmiştir.
1996 yılında; Ibar 5.000 ton/yıl kapasiteli borik asit tesisi planlamıştır. Savaş nedeniyle borların aranması ve diğer yatırımlar tamamlanamamıştır.
11-8 İNGİLTERE
İngiltere' de yerleşik RTZ Corp. PLC firması ABD ve Arjantin' de madencilik operasyonları yapan dünyanın en büyük bor üreticisi olan RTZ Borax' ın bir koludur. Firmanın Fransa ve İspanyada' daki borat rafinerilerinde ve Hollanda' da bulunan stoklama ve terminalleri ile İngiltere' deki depolama tesislerinde ortaklığı bulunmaktadır. RTZ Borax' ın bir yan kuruluşu olan Borax Consolidated Ltd, 1980' li yıllarda Belvedere' deki tesislerinde borik asit üretimi gerçekleştirmiş ancak 1990 yılında kapatılmıştır. Bu tesisin üretiminin durdurulması nedeniyle oluşan boşluk Borax Francais SA' nın Coudekerque/Fransa fabrikasından karşılanmaktadır.
11-9 A.B.D.
ABD dünyada bor üretiminin % 41' ini gerçekleştiren ve dünya görünür rezervlerinin % 24’üne sahip olarak dünyanın en büyük borat üreticisidir. ABD Madencilik Bürosu (US Bureau of Mines)' nun 1996 tahminlerine göre ABD görünür bor rezervleri 40 milyon ton B2O3 ve muhtemel rezervler 210 milyon ton B2O3' tür. Bütün ABD rezervleri Güney Kaliforniya' da olup,başlıca cevherler tinkal, kernit ve tuzlu sulardaki boratlardır. Bunlar Boron, Searles Lake ve Death Valley' de bulunmaktadır.
US Borax tarafından Boron' daki rezervler toplam 25.9 milyon ton B2O3 olarak bildirilmektedir.
Searles Lake' deki rezervler ise 40 milyon ton sodyum borat olarak verilmektedir. Death Valley' de ise önem sırasına göre kolemanit, üleksit ve probertit rezervleri bulunmakta ve bu rezervlerin ortalama % 18 ile 24 B2O3 bazlı olmak üzere 181.000 ton ile 13.6 milyon ton arasında olabileceği tahmin edilmektedir.
ABD’de sentetik kolemanit cam sanayiinde kullanılmıştır.
12-TÜRKİYE’DEKİ MEVCUT DURUM
Türkiye’de bor minerallerinin işletmeciliği yalnızca Eti Bor A.Ş. tarafından işletilmektedir. Ham ve konsantre bor, aşağıdaki haritada da görüldüğü gibi 13-1 bölümünde belirtilen Eti Bor A.Ş bünyesindeki 5 işletme tarafından üretilmektedir.
13-TÜRKİYE REZERVİ
Türkiye’deki bilinen borat yatakları özellikle Eskişehir-Kırka, Balıkesir-Bigadiç, Bursa-Kestelek ve Kütahya-Emet’te bulunmaktadır.
Türkiye Bor Rezervi (milyon ton)
Rezerv Yeri Rezervler
B2O3
BİGADİÇ 935 261
EMET 837 221
KESTELEK 7 2
KIRKA 520 135
TOPLAM 2299 619
Türkiye Bor Rezerv Tipi(milyon ton)
Ürün Tipi Rezervler
KOLEMANİT 1.050
BORAKS 519
ÜLEKSİT 61
TOPLAM 1.630
13-1 SEKTÖRDEKİ KURULUŞLAR
Sıra No : Kuruluş Adı : Yeri : Mülkiyeti : Üretim Konusu
1 Bigadiç Bor İşl. Müd. Balıkesir Kamu Kolemanit,Üleksit
2 Kestelek Bor İşl. Müd. Bursa Kamu Kolemanit
3 Kırka Bor İşl. Müd. Eskişehir Kamu Tinkal
4 Emet Bor İşl. Müd. Kütahya Kamu Kolemanit
5 Bandırma Bor ve Asit Bandırma Kamu Rafine Bor Ürünleri
Fab. İşl. Müd.
4-TÜRKİYENİN BOR POLİTİKASI
Bor nükleer teknolojisinde, cam, deterjan, tarım, tekstil, sağlık alanında olmak üzere yaklaşık 250 alanda kullanılan ve gün geçtikçe kullanım alanı genişleyen önemli bir madendir.
Dünya rezervlerinin yaklaşık %65 i ülkemizde olduğuna göre, borun ülke ekonomisinde ne kadar büyük yeri olduğunu görüyoruz. Yılda yaklaşık 250 milyon dolarlık bor ihracatı maden ihracatı gelirlerimizin yaklaşık %50 sini oluşturmaktadır. Ayrıca çok daha iyi değerlendirme yapıldığında ülke gelirlerine çok daha büyük olacağı anlaşılmaktadır. Ülkemizin bor madeni bakımından zengin olduğunu dünya ülkeleri ve özel sektör tarafından çok önceleri biliniyordu. Bor madeninin üretimi yakın tarihe kadar, özel sektör ve yabancı şirketler işletmekteydi. Yabancı şirketler bor pazar fiyatını çok rahat ayarlayabiliyorlardı. Kamulaştırma yapılmadan önce yabancı şirketlerin bor için belirlediği fiyat 30-40 dolar civarındaydı.
1978 yılında borun kamulaştırılması gündeme geldi. Bor yatakları 2172 sayılı yasayla devletleştirildi. Böylece bor üretimini devlet adına Etibank üslendi. 1983 yılında 2840 sayılı yasa ile bor madenleri devlet eliyle Etibank tarafından işletilmeye başlandı. Daha sonra yeniden yapılandırılan Etibank, Etiholding adını aldı. Bugün bor madenlerinin üretimini ve rafineri tesislerinin işletilmesini Etiholdinge bağlı Etibor A.Ş. üslenmiştir.
Kamulaştırma yapıldıktan sonra bor madeninin Pazar fiyatı 250-300 dolar/ton’ a kadar yükselmiştir. Böylece dünya fiyat piyasasını belirleme gücü ülkemize geçmiş oldu.
Etibor A.Ş. bugün bor üretimini geliştirmek, yeni rafine tesisler kurmak için bilimsel ve teknik çalışmaları yürütmektedir. Türkiye bor pazarında üretimi ve pazarlaması ile daha etkin hale gelmek zorundadır.
Ülkemizde borun özelleştirilmesi için politikacılar, özel sektör, yabancı şirket ve holdingler yoğun çaba harcamaktadırlar. Fakat Türk halkı, sivil toplum örgütleri, sendikalar, TMMOB ye bağlı odalar ve bazı siyasi partiler özelleştirmeye karşıdır.
16- KAYNAKLAR:
1-Bilim Teknik Dergisi , Sayı: 414, Yıl:Mayıs 2002
2- Bor ile ilgili İnternet Web sayfaları
3- 8 inci 5 Yıllık Kalkınma Planı,Madencilik(Entüstriyel Hammaddeler: Kimya Sanayi
Hammaddeleri),Cilt:II ,Özel İhtisas Komisyonu Raporu
4- MTA Web sayfaları.
T.C.
ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK-MİMARLIK FAKÜLTESİ
MAKİNE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ DERSİ
2001-2002 GÜZ YARIYILI
ÖRGÜN EĞİTİM
BOR MADENİ’nin ENERJİ ALANINDAKİ ÖNEMİ
Hazırlayan : Nuri Enes ÖLÇEN
No : M9820021
Ödevi veren : Doç. Dr. Muhsin Kılıç
Ödevi teslim alan : Doç. Dr. Muhsin Kılıç
Teslim tarihi : 14/12/2001
BOR
AMAÇ
Bor, Türkiye'nin coğrafi konumu kadar büyük bir öneme sahip, stratejik bir kaynaktır. Arap ülkelerinin petrolü, Rusya'nın doğalgazı onlar için ne ifade ediyorsa, bor da Türkiye için aynı anlama gelmektedir. Bor madeni nedir? Türkiye için neden bu kadar önemlidir?Bu yazımızda bu konular üzerinde duracağız.
GİRİŞ
BOR madeni ilk bakışta beyaz bir kayayı andırıyor. Çok sert ve ısıya dayanıklı. Doğada serbest bir element olarak değil, tuz şeklinde bulunuyor. Ülkemizde bulunan 'bor'un kalitesi de diğerlerine oranla daha yüksek. Toprağın 40 metre altında bulunan borun işlenmesi de, diğer elementlerle az karıştığı için kolay. Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun başında yer alan bir elementtir. Bu gurubun diğer üyeleri metal olmasına karşın Bor ametal sayılmaktadır.
Ancak, diğer elementlere olan yüksek kimyasal ilgisi nedeniyle doğada serbest halde bulunmayan bor'un meydana getirdiği minerallerin, çok eski tarihlerden beri tanındığı ve kullanıldığı bilinmektedir. En yaygın bor bileşikleri; borik asit ve bor'un sodyum, kalsiyum ve magnezyum ile meydana getirdiği bileşiklerdir.
BORUN TARİHÇESİ
Bor'un en çok kullanılan türü olan Boraks binlerce yıldan beri bilinmektedir Mısırlılar ve Mezopotamya Uygarlıklarının, bazı hastalıkların tedavisi ve ölülerin mumyalanmasında, Çinlilerin porselenlerinin cilalanmasında, Babillilerin kıymetli metallerinin ergitilmesinde boraks kullandıkları bilinmektedir.
Modern bor endüstrisi ise 13. yy.'da boraksın Marco polo tarafından Tibet'den Avrupa'ya getirilmesiyle başlamıştır. 1771 yılında, İtalya'nın Tuscani bölgesindeki sıcak su kaynaklarında Sassolit bulunduğu anlaşılmış, 1852' de Şili'de endüstriyel anlamda ilk boraks madenciliği başlamıştır. Nevada, California, Caliko Mountain ve Kramer yöresindeki yatakların bulunarak işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor gereksinimini karşılayan birinci ülke haline gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861 yılında çıkartılan "Maadin Nizannamesi" uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı bilinmektedir.
1950 yılında Bigadiç ve 1952 yılında Mustafa Kemal Paşa yöresindeki kolemanit yatakları bulunmuştur. 1956 yılında Kütahya Emet Kolemanit. 1961 yılında Eskişehir Kırka Boraks yataklarının bulunması ve işletilmeye başlatılmasıyla Türkiye, dünya bor üretimi içinde 1955 yıllarında %3 olan payını 1962 de %15 , 1977 de %39 düzeyine yükselmiş ve giderek artan üretimi nedeniyle de günümüzde ABD'nin en önemli rakibi haline gelmiştir.
BOR'UN KULLANIM ALANLARI
Roket yakıtından, diş macununa kadar her alanda kullanılan bor, sanayinin tuzu olarak adlandırılabilir. İşte 400'den fazla üründe "olmazsa olmaz" denilen borun hayatımızdaki yeri:
Borcamlarda kulanılan bor, motor yağlarında ve çelik jantlarda da kullanılıyor. Ayrıca araba boyalarının içine katılan bor, parlaklığı ve kolay çizilmemeyi sağlıyor. Lastiklerin içindeki çelik teller de borla güçlendiriliyor. Bilgisayarlar, cep telefonları, walkmenler bugün bu kadar küçükse, bunu 'bor'a borçlu. Çünkü bilginin akışını sağlayan ince optik lifler, bor almadan sağlam olamıyor. Tarım ilaçlarında da bor var. Yalnız, çok kullanılırsa öldürüyor, dozunda olursa verimi artıran gübre oluşuyor. Bisküvi, pasta gibi gıda ürünlerinin yapıldığı kalıplarda da bor kullanılıyor. Eğer bor olmasaydı, kalıplar yüksek ısıya dayanmayacaktı. Ahşap ürünler, uzun ömürlü ve bozulmadan kalabilmeleri için, bor bulunan bir madde ile işleme tabi tutuluyor. Seramik sanayiinde; fayansların parlaklığı ve sertliği bor sayesinde oluyor. Porselen tabaklar da bor sayesinde var. Çamaşırları beyaz yapan aslında bor. Ateşe dayanıklı olduğu için yanmaz kumaş üretiminde de kullanılıyor. Tıp ve ilaç sanayiinde; diş macunlarında, yanık ve yara kremlerinde de bor var. Losyonlarda ve kremlerde de bor olduğunu unutmayın. Y Yakıt sanayii; borun en değerli olduğu sektör bu. Çünkü borlu yakıtlar itme güçlerinin fazlalığından dolayı, roket, füze ve savaş uçaklarında kullanılıyor. Çok yakın bir gelecekte borlu yakıtların, diğer motorlarda da kullanılacağı söyleniyor. Bu durumda borun önemi bir kat daha artıyor. Amerikalılar'ın havada infilak eden uzay mekiği Challenger'in sağlam kalan tek parçası, Türk borundan yapılan baş kısmı. Bu bile, Türkiye'nin elindeki gücün kanıtı.
Bor o kadar değerli ki, yakın gelecekte zenginliğin simgesi olacağı söyleniyor. Türkiye'nin elindeki bor rezervi, tüm dünyanın bor ihtiyacını tek başına 400 yıl karşılayacak düzeyde... Ama biz Türkler'in bundan haberi yok!.. Bu zengin maden, adeta ders kitaplarında saklanmış kalmış... Bor üzerinde çalışan uzmanların çoğunluğu, madenlerin özelleştirilmesine karşı. Çünkü bu denli zengin yatakların başka devletlerin kontrolüne geçmesini istemiyorlar... Bazı uzmanların dediğine göre, Amerikalılar, ülkelerindeki bor madenlerini kapatıp, Türkiye'den alım yapmaya başlamış. Çünkü Türk boru, hem kaliteli hem çok daha ucuz...
Dünyada bor mineral ve bileşiklerini tüketen sanayi dalları toplam B203 tonajı bazında aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür.
A) Cam sanayi (Isıya dayanıklı cam ve elyaf imali)
B) Seramik sanayi (Emaye, Frit ve Sır imali)
C) Temizleme ve beyazlatma (Deterjan) sanayi
D) Yanmayı önleyici maddeler
E) Tarım (Gübre ve zirai ilaç yapımı)
F) Metallurji (Ergimeyi hızlandırıcı ve çeliğin sertleştirilmesi)
G) Nükleer uygulama (Atom reaktörlerinde)
H) Diğer kullanım alanları (Dericilik , fotoğrafçılık, ilaç).
Bor mineral ve bileşiklerinin ülkemiz içinde kullanılması çok kısıtlıdır. Kırka (Eskişehir) ve Bandırma (Balıkesir) de yer alan tesislerde bor cevherleri rafine ürünlere dönüştürülmektedir.
TÜRKİYE BOR MADENCİLİĞİ
Türkiye'de bilinen başlıca borat yatakları Batı Anadolu'da yer almakta ve bu yataklar dünya rezervinin % 60-70'ine sahip bulunmaktadır.
Türkiye rezervinin % 37'si Bigadiç, % 34 Emet, % 28'i Kırka ve % l Kestelek bölgesinde bunmaktadır.
Bigadiç işletmesinde başlıca bor mineralleri kolemanit ve üleksit' tir. Boratlar 1-8 m. Kalınlıkta tabakalar halinde killer arasında yer alırlar. Kapalı ve açık ocaklardan üretilen tüvenan cevherler 600.000 ton/yıl tüvenan cevher yıkama kapasiteli konsantratörde zenginleştirilecek, 25-125 mm, 3-25 mm ve O, 2-3 mm kolemanit konsantreleri ile 3-125 mm ve O, 2-3 mm üleksit konsantreleri elde edilir.
ETİBANK BİGADİÇ MADENLERİ İŞLETMELERİ MÜESSESELERİ M MÜDÜRLÜĞÜ
Bigadiç yöresinde bor yataklarının bulunuşu 1950 yılında , Muharrem GİRGlN isimli amatör madencinin topladığının kolemanit olduğunun anlaşılmasıyla mümkün olmuştur. Aramaların başlamasıyla hızla gelişen bölgede dört Türk ve bir Fransız şirketleri tarafından kısa sürede 17 adet ocak açılmıştır.
Müessese Müdürlüğü Balıkesir iline bağlı Bigadiç ilçesi 12 km kuzeydoğusunda Osmanca köyü mevkiinde kuruludur. İdari tesisler ve Konsantratör tesisi burada yer almakta olup, halen tüvenan cevher üretim faliyetlerinin sürdürüldüğü Simav kapalı ocağı 2,5 km Acep Açık ocağı 3 km, Günevi Açık ocağı 8 km ve Arkagünevi Kapalı ocağı merkez tesislerine 8 km uzaklıktadır.
Müessese personeli için sosyal tesisler olarak Bigadiç ilçe yakınında 64 lojmanı , misafirhanesi ve lokali vardır.
BİGADİÇ BÖLGESİ BOR REZERVİ
Bigadiç bor yatakları rezerv bakımından Türkiye' nin en önemli yataklarıdır. Yörede Etibank'ın faaliyete başlattığı 1976 yılında 30 milyon ton olarak bilinen toplam rezerv bölgede gerçekleştirilen toplam derinliği 65419 metre olan 512 adet sondaj çalışması sonunda bulunanların ilavesi ile 630 milyon ton düzeyine yükseltilmiştir.
ARAŞTIRMA
Bor Stratejik Maden miydi?
Soğuk savaşın en uç noktası olan 1950 yılında, yüksek enerji yakıtı ile çalışacak uzun menzilli savaş başlıkları taşıyan ABD füzelerinde bor yakıtı kullanılması düşünüldü.
1951 Yılında bor madenleri ve bileşikleri "stratejik madde" olarak nitelendirilerek, ihracatta kontrole tabi tutuldu.
ABD'nde 1953 yılında "Zip" projesi uygulamaya kondu. Yakıt üretimi için sekiz fabrika kuruldu.
1957 Yılında Yakal Borasit AŞ'den Doğu Almanya'ya kolemanit götüren gemi NATO tarafından Çanakkale'de durduruldu. O yıl Türkiye’yi ve Ayrupa ülkelerini de içine alacak şekilde, ABD ile bir anlaşma yapılarak, demir perde ülkelerine bor satışlarına izin verilmedi.
1957 Yılında ABD yönetimi, Amerika dışındaki bor madenleri için stratejik bir stok oluşturmaya karar verdi. Türkiye'den 1957 - 1959 yılları arasında, ABD Sümerbank’a gönderdiği yün karşılığında, toplam 68.000 ton bor madeni alarak ABD’de depolandı.
Rusların roketlerinde yakıt olarak bor kullanmadığı öğrenilince 1959 yılında "Zip" projesi durduruldu.
Bu proje sonuna kadar ABD, Türkiye'den aldığı stokların sadece 5 tonunu kullandı. Gerisi on yıl daha stokta kaldı, hatta üzerlerinde ağaç bitti ve sonunda US Borax'a devredildi. Bu proje sona erdirilene kadar, yalnız Malta (New York)’taki fabrika için 1 milyar dolar harcandı.
Bu sıralarda NATO,Türkiye’den Varşova Paktı ülkelerine yapılacak bor madeni ihracatlarını yıllık 7500 tonla sınırlamıştı. 1962 yılında kota 30.000 tona çıkarıldıysa da, bor madenleri 1963 yılında NATO’nun stratejik maddeler listesinden tamamen çıkarıldı.
1968 Yılında Sanayi Bakanı olan Fethi Çelikbaş, o sıralardaki bir basın toplantısında, bor madenlerinin NATO'nun stratejik maddeler listesinden çıkması için 1963 yılında nasıl mücadele ettiğini anlatıyordu. Türkiye'nin bor madeni ihracatı 1967 de 200 bin tona çıktığı halde sadece Polonya 12 bin ton bor madeni satın aldı. 1966 Yılında Bandırma'daki ilk boraks fabrikası, Polonyalılara yaptırıldı. Fabrikanın bedeli Polonya'ya kolemanit olarak ödendi
Bor Stratejik Maden
Yakın bir gelecekte şu anda motorlu araçlarda kullanılan petrolün (benzin, mazot) alternatifi "bor" madeni olacağını bilim adamları ifade etmektedir. Dünyanın 400 yıllık ihtiyacını tek başına karşılayacak 2.5 milyar tonluk bor madeni ülkemizde mevcuttur. CIA ve ABD'nin Ortadoğu Araştırmalar Enstitüsünün hazırladığı "Bor Raporu"na göre dünya bor rezervlerinin yüzde 70'i Türkiye'dedir. Bor bir nevi Türkiye'nin petrolü ve doğalgazıdır. Ve ETİ Bor bürokratik hantallığına rağmen 2000 yılında kâr eden KİT'lerin 6'ncı sırasında yer alarak, 150 milyon dolar kâr sağlamıştır. Verimli bir çalışma ile bunun 1 milyar dolara çıkacağını uzmanlar söylemektedir. ETİ Bor'un rakibi olan U.S.Borax, ABD şirketidir. Kaldı ki Türkiye 'bor'un tonunu iç piyasada 230 dolara satarken; dış ülkelere 141 dolardan ihraç etmektedir. Dünya pazarının yüzde 88 bor ihtiyacını, Türkiye karşılamaktadır. Bor madeninde Türkiye tekel ülkedir. ABD 'bor'a gözünü dikmiştir. Bor madenlerinin değeri 900 milyar dolaradır.
Kamuoyu, dünyadaki bor rezervinin yüzde 70'ten fazlasının Türkiye'de olduğunu ve en az 2.5 milyar ton bora sahip olduğumuzu ve bunun ise dünya piyasa değerlerine göre 1 trilyon dolar olduğunu, Türkiye'deki borun dünyanın 350 yıllık ihtiyacını karşılayabileceğini ve sanayide en az 450 maddede kullanıldığını ilk defa öğrenmişlerdir.
Bor 1978 yılında devletleştirilmiş olup; bunu işleten Eti- Bor kâr etmekte ise de, verimli değildir. İstenildiği takdirde bu kârı en az 5 misline yani 1 milyar dolara çıkarmak mümkündür. Elbette borun özelleştirilmesi maskesi altında (şimdiden tespit edilen) muhtemelen ABD şirketlerine ölü eşek fiyatına satılmasına karşıyız. Ama devlet dövize ihtiyaç duyduğu bu kriz döneminde borun mümkün olan kârını neden 1 milyar dolara çıkarmıyor? Bunu engelleyen güçler kimlerdir. Dünya bor piyasasında büyük gelir sağlayan uluslararası şirketler, bu gelirini Türkiye'den bor alarak yapmaktadırlar. Bor kamulaştırılmadan önce gelir 50 milyon dolar idi. Bugün 300 milyon ise de, uzmanlara göre bu gelirin 1.5 milyar dolara çıkarılması mümkündür.
Deterjan sanayiinden kullanılan "sodyum perborat"ı ithal etmekteyiz. Bu ise Türkiye'nin ucuza sattığı tinkal ve perborattan yapılır. Hammaddeyi ucuza satıp sodyum perboratı fahiş fiyata alıyoruz. AB ülkeleri kazanıyor. Avrupa'ya hammaddeyi 140 dolara satıyoruz. 667 dolar fazlası ile 817 dolara satın alıyoruz. Yıllık kaybımız 150 milyon dolardır. Yani bordan kazanılan 300 milyon doların yarısı sadece deterjan sanayiinde kullanılan (sodyum perborat)'a gidiyor. ABD ve AB, Türkiye'yi bir bor deposu olarak görmektedir. İç piyasada 250 dolar olan boru dışarıda 140 dolara satıyoruz. Dünya piyasasında satılan borun yüzde 88'i Türk malıdır. Ama kazanan ABD'li firmalardır. TEKEL, ABD'nindir. Bor madeninin Türkiye'de işlenmesini önlemek için iç piyasada 250 dolara satılıyor ve sanayici boru işleyemiyor.
SONUÇ
GENEL DEGERLENDIRME VE ÖNERILER
1-Bor ve ferrokrom tesislerinin kurulusunda Batı'lıların nasıl yaklaştığını belirtmiştik. Birçok oyalama ve zorluğa rağmen tesisler kurulmuştur. Ayni durum trona için de geçerlidir. Her zaman bor tuzları Batı'nın gündeminde olmuştur. Dünya bor rezervlerinin %70 ine sahip olan Türkiye, dünya pazarının da %35 ini kontrol etmektedir. Bor üretimini ve pazarlamasını tek elde tutan ülkemiz önemli avantajlar elde etmiştir. Ancak, Bati her yönüyle cazip olan bu kaynağa karsı isteklerini sürdürmektedir. "Bu nedenle 1986 yılında Morgan Bank'ın hazırladığı Özelleştirme Master Planında Etibank için holding modeli öngörülmüş, bor ve krom gibi yüksek karlı isletmelerin satış listesine alınması önerilmiştir".
2-Doğal kaynaklarımızın iyi değerlendirilmesinin gerekliliğini tekrarlamak isteriz. Bir ülkenin doğal kaynaklara sahip olması çok önemlidir. Ancak bu kaynakları nasıl kullandığınız, nasıl değerlendirdiğiniz de en az o kadar önemlidir. Dünyada çok zengin kaynaklara sahip olan ülkeler, hala geri kalmışlık kategorisinde yer almaktadır.
3-Bor, Türkiye için çok önemli doğal kaynaktır. Bu kaynağı ülke menfaatleri doğrultusunda değerlendirmek, nihai bor türevlerinin üretimini gerçekleştirmek ve birilerine peşkeş çektirmemek hepimizin görevidir.
4-Etibank, madencilik sektörünün geçmişte lokomotifi olmuştur. Günümüzde de bu özelliğini sürdürmelidir. Bor türevleri, Seydişehir Alüminyum ,Yüzüncü Yıl Gümüş Tesisleri'nin kapasite artırımı ve yenileme projeleri biran önce hayata geçirilmelidir.
5-Yıllardır savsaklanan Batili Tekellerin oyuncağı haline gelen Trona yatağının da zaman geçirilmeden isletmeye alınması ülke menfaatinedir. Birilerinin isteğine bırakılırsa bir yirmi yıl daha hiçbir şey yapılmadan geçirilecektir.
6-Türkiye sanayileşmesini tamamlayamadığından, nihai ürünün eldesini sağlayacak teknolojileri de gerçekleştirememiştir. Gelecekte ihtiyacımız olacak cevherleri, bugün, hammadde olarak ihraç ettiğimiz bir gerçektir. Hammadde ihracı ile yeterli katma değer sağlanamaz. Katma değerin yurt içinde kalması için Ar-Ge'ye ve teknolojik yatırımlara önem verilmelidir.
7- 21.yüzyıla girerken, maden isçisi asgari ücretle, mühendisler ise komik ücretlerle bu sektörde çalışmaktadır. Birçok alanda mühendisin önemini hala kavrayamamış sözde madenciler mevcuttur.
8-Hala ülkemizde teknik ve teknolojik gelişmelerden uzak üretim gerçekleştiriliyor. 1 m2 kesitli kuyudan, hem isçi, hem de cevher çıkarılmakta. Kova içinde çıkrık yardımıyla insan, malzeme ve cevher nakli yapılmaktadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Hem düşündüren hem de utanılacak bir manzara.
9-Enerji üretiminde öncelikle öz kaynaklarımızın değerlendirilmesi gerekir. Bazı kolaylıklar nedeniyle ithalat cazip gelebilir, ancak bu durum ülkeye uzun vadede bir şey kazandırmaz.
10-Madencilik sektöründeki KİT’lerin bugün çeşitli nedenlerle içine düşürüldükleri durumdan biran önce çıkarılmaları gerekmektedir. Yapılmayan yatırımlar nedeniyle meydana gelen teknolojik sorunların çözümü ve politik baskılar sonucu bozulan çalışma barisin yeniden sağlanması zorunludur. Özerk bir yapının oluşturulması, çalışanların örgütleri aracılığı ile yönetimin erkinde temsil edilmeleri ve kamu kuruluşları, politik baskılardan uzak, verimlilik ilkesi çerçevesinde yeniden yapılandırılmalıdır.
11-Madencilik ve çevre dengesi ülkenin gerçeklerine göre ele alınmalı, "Bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olarak" slogancı bir anlayışla her şeye karsı çıkmak hiç kimseye birsek kazandırmaz. Bilimsel verilerin ışığında, ekolojik dengeyi bozmadan gereken her türlü önlem alınarak üretim gerçekleştirilmelidir.
12-Maden armacılığı konusunda 1980'lerden beri izlenen politikalar iflas etmiştir. Bugün, Ülkemizin doğal kaynaklarının yeterli düzeyde aranmadığını söyleyebiliriz. Maden aramacılığını bir altyapı hizmeti olarak görüyoruz. MTA yeniden yapılandırılmalı, her yönüyle ele alınmalı ve içine düşürüldüğü olumsuzluklardan kurtarılmalıdır.
13-Madencilik sektörü genellikle günlük politikalarla yönetilmiştir. Sağlıklı bir devlet politikası belirlendiği söylenemez. Gelişmiş ülkeler madenlerin temini konusunda uzun vadeli politikalar oluşturmuşlardır. Dünya hammadde kaynakları sinirlidir. Türkiye mevcut kaynaklarını çok iyi değerlendirmelidir. Gelecekle ilgili politikaları saptamalıdır. Sanayileşmiş bir Türkiye bugün tükettiği cevher miktarının 4-5 katini tüketecektir. Hammaddenin, ne kadarını öz kaynaklardan, ne kadarını ithal yoluyla karşılayacaktır. Madencilik sektöründe uzun erimli politikalar ve stratejiler oluşturmalıdır.
İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Öğretim Görevlisi Prof. Dr. Güven Önal'a göre "BOR=REFAH"tır.Bor madenleri ülkemizin bağımsızlığı kadar önemlidir. Uyanık ve şuurlu olmaya mecburuz.Bu konunun önemini anlayalım etrafımıza anlatalım.
KAYNAKLAR
1-Mustafa Necati Özfatura [Türkiye Gazetesi Dış Politika yazarı]
5 Nisan‘01–12 Nisan‘01-17 Nisan‘01-2 Mayıs‘01-11 Mayıs’01 tarihli yazıları.
2-28 Ocak 1999 tarihli Maden Mühendisleri Odası açıklaması:
http://www.mining-eng.org.tr/www/cumhuriyet_donemi_madenciligimiz.htm
3-Bigadiç web sitesi http://www.bigadic.gov.tr/semboller/bor.html
4-Borltd : http://www.boraxtr.com/Anadosya/stretejikmad.html
5-TBMM Tutanak Müdürlüğü : http://bt-stk.inet-tr.org.tr/b10901h.htm
DayWalkerr
ABDUSSABUR
resimler uçmuş sanırım ama güzel bir paylaşım tdalkaya....Yardımın için saol..Bu madenin kıymetini bilebilsek...Herkez azmıza bakıyo ama biz bii becerebilsek fırsatları değerlendirmeyii...
