Tribünden Manzara / ELif Batuman

[ßLu£]

Guardian ve The New York Times gibi yayınlardan tanıdığımız ABD doğumlu Elif Batuman, bu sefer de Türkiye’deki futbol tutkusunu dünyanın en iyi edebiyat dergisi ‘New Yorker’a yazdı. Batuman, Beşiktaş–Bursaspor maçından yola çıktı, Türkiye’nin en şahsına münhasır taraftar gruplarından biri olan Çarşı’nın izini sürdü ve onlar için futbolun nasıl bir oyundan çok daha ötede olduğuna dair ayrıntılı bir resim çizdi. Derginin sitesinde en çok tıklananlar arasına giren yazıdan bir bölüm:

“Soğuk bir aralık akşamı Beşiktaş–Bursaspor maçını izlemek üzere İstanbul’da yoldayım. ‘Her türlü küfrü duyacaksın’ diyor taksi şoförü. ‘Kimse duymasa da ağzı açılmadık küfürler olacak’. Samimi bir endişe içindeydi. ‘Sorun değil, Türkçemi ilerletmeye çalışıyorum’ dedim. ‘Beşiktaş maçı, Türkçenizi ilerletmek için uygun bir yer mi onu pek bilemiyorum’ diye cevap verdi. Yolumuza bir süre sessizce devam ettik.”
“Hemen hemen her şehrin kendine ait takımları olsa da Türklerin büyük bir çoğunluğu, İstanbul’da konumlanan üç büyüklerden birini, Galatasaray, Fenerbahçe ya da Beşiktaş’ı tutuyor. Üç takımın her birinin kendi stereotipleri var. Ortancaları Galatasaray, Osmanlı döneminin elit Galatasaray Lisesi’yle bağdaştırılıyor. En büyük bütçenin ve en renkli taraftar kitlesinin sahibi ise Fenerbahçe (Fenerbahçeliler arasında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve Nobelli Orhan Pamuk var).
‘Maçı yaşıyoruz’
‘Mazlum’ Beşiktaş ise işçi sınıfının takımı ve tutkulu taraftarlarıyla meşhur. Bir çalışmaya göre, Beşiktaş kazandığı zaman borsa da yükseliyor. Ekonomistlerin teorisine göre bu da Beşiktaşlıların fanatizminin bir göstergesi. Sinemacı Zeki Demirkubuz’a göre Beşiktaş ‘dünyanın en gerçeküstü takımı’. Fenerbahçe ve Galatasaray ‘sadece kazanmayı umursuyor’, Beşiktaş ise ‘daha temelden mantıksız, o yüzden daha temelden insani’.”
“Galatasaray ve Fenerbahçe taraftarları şehrin dört bir yanına dağılmış vaziyette. Ama Beşiktaş’ın taraftar kitlesinin merkezi, aynı isimli işçi sınıfı bölgesinde. Beşiktaş’ın ana taraftar grubunun ismi Çarşı. Beşiktaş’ta ne kadar açık alan varsa Çarşı’nın buluşma noktası. Balık Pazarı, Şairler Parkı, Kazan birahanesinin önü…”
“…Oyuncular sahaya çıkıyor. Beşiktaşlı futbolcular göz alıcı siyah beyaz formaları içinde. Ellerini kollarını sallarken yaydıkları canlılıkla, kendi taraftarlarından farklı bir türmüş gibi duruyorlar. Bu iki grubun, taraftarların ve takımın birbirlerini ‘temsil ediyor’ olması çok tuhaf. Ve kim kimi temsil ediyor? Hangisi için tüm bunlar daha ‘gerçek’? ‘Sporcular, oyun dahilinde birbirleriyle rekabet içindeler’ diyor Umberto Eco, futbolla ilgili yazdığı bir makalede, ‘ama seyirciler ciddi bir rekabet içinde (hatta birbirlerini dövüyorlar, tribünlerde kalp krizinden ölüyorlar).’ Çarşı üyelerinden birinden de benzer bir yorum duydum. ‘Onlar sadece maçı oynuyorlar, biz ise maçı yaşıyoruz’.”
“Birkaç saat sonra Beşiktaş’ın en azılı rakiplerinden Fenerbahçe’nin oynayacağı bir maça gitmek üzere, şehrin Anadolu yakasına giden bir vapurdayım. Jinekolog kuzenim Evrim, beni iskeleden arabasıyla almaya geliyor. Üzerinde Fenerbahçe forması var. Bir Beşiktaş maçını tribünlerden izlememe hayret eden birkaç arkadaşı var yanında. Aralarından bir ürolog ‘Öleceğini hissettiğin bir an oldu mu hiç?’ diye soruyor ilgiyle. ‘Şunu dinle’ diyor Evrim, telefonuna bakarak; ‘Gittiğin maçta iki kişi bıçaklanmış.’
Olay tam da Deniz’in tahmin ettiği gibi Bursasporlu taraftarları taşıyan otobüsler stada geldiğinde kopmuş. Binlerce Beşiktaşlı, polis bariyerini ellerinde taşlar ve şişelerle aşmış. Polis de cop ve biber gazıyla karşılık vermiş. Olaylar dindiğinde de dört kişi hastaneye sevk edilmiş. Bıçaklanan üç Bursaspor taraftarı ve kafasından şişeyle aldığı bir darbe sonucu yaralanan Beşiktaş taraftarı bir kadın…”
Çarşı politik parti mi?
“Ahmet Talimciler’e göre (‘Türkiye’de Futbol Fanatizmi ve Medya İlişkileri’ kitabının yazarı, sosyolog) futbol, halkın afyonu. 1980 darbesinden sonra politik toplantılar yasaklanınca hükümet ‘futbolu politikanın bıraktığı boşluğu doldurmak için’ kullanmış. Ama yine de bu dönemlerde kurulan Çarşı, politik partilerin tipik özelliklerinden birçoğuna sahip. Grubun milli meselelerle ilgili düşünceleri gazetelere konu oluyor. Temsilcileri parlamentoya ve politik gösterilere davet ediliyor. Kıdemli üyelerden biri bana, hiçbir zaman futbolla çok alakalı bir adam olmadığını, sırf solcu sosyal programı için Çarşı’ya katıldığını itiraf etti. Çarşı, Umberto Eco’nun futbol fanatizmi teorisini incelemek için de ilginç bir vaka.
Eco, futbol fanatizmini, politik bilincin birebir ve sistematik bir parodisi olarak görüyor. Parlamentonun icraatlarının yerine futbolcuların icraatlarını masaya yatırıyorsun, ekonomi bakanının kim olacağı yerine antrenörün kim olacağına dair tahminler yürütüyorsun. Spor da diğer zamanlarda bir yurttaşın politik tartışmalarda kullanacağı kanalları ‘karar olasılıklarını, sözlü saldırıları, politik rekabeti’ kullanıyor.”
Zanaatkârların takımı
“Çarşı’nın ne kadar büyük olduğu, nasıl Çarşı’cı olunacağı ya da lider denmeyen liderlerinin iktidarı nasıl elde ettikleri gibi sorulara kimse cevap veremiyor. Çarşı’cılar daha fazla ayrıntı vermeleri için sıkıştırıldıklarında, hepsinin ezbere bildiği “Çarşı Nedir?” şiirini söylüyorlar ya da ondan alıntı yapıyorlar:
Zonguldak’ta maden göçüğünden çıkarıldığında ilk nefesle sorulan ‘maç kaç kaç? ‘ sorusundadır Çarşı. Tribünde bir doktordur, işçidir, iş adamıdır, okuma yazma bilmeyen bir sokak çocuğudur, profesördür. Omuz omuza zıplayıp ‘Beşiktaşım benim biricik sevgilim’ diye gözünde yaş, gırtlağını yırtan solcusudur, sağcısıdır, ateistidir, hacısıdır, Müslümanıdır, Ermenisidir, Yahudisidir, Hıristiyanıdır.
“Beşiktaş’ın en kıdemli amigosu Alen, kariyerine Kapalıçarşı’da bir kuyumcu olarak başlamış, on altı yılda çıraklıktan ustalığa terfi etmiş. 10 yıl önce de hayatının rüyasını gerçekleştirerek Beşiktaş’ta bir kebap dükkânı açmış. Şimdi günlerinin çoğunu orada geçiriyor. Beşiktaş’a bağlılık nesilden nesile geçiyor. Alen’e babasından kalmış. ‘Ermenilerin yüzde 90’ı Beşiktaşlıdır’ diyor. ‘Çünkü Ermeniler zanaatçi insanlardır, Beşiktaş da zanaatkârların takımıdır’.
Yine Çarşı grubundan Hakan, sıkça tekrar edilen bir klişeyi söylüyor: ‘Ermeniler Beşiktaş’ı, Yahudiler Galatasaray’ı, Rumlar ise Fenerbahçe’yi tutar’. Türkiye’nin en büyük azınlığının, Kürtlerin hangi takımın taraftarı olduğunu ise kimse söylemiyor.”
Azınlıklar hangi takımı tutar?
“Çarşı grubundan Hakan, klişeyi söylüyor, ‘Ermeniler Beşiktaş’ı, Yahudiler Galatasaray’ı, Rumlar ise Fenerbahçe’yi tutar’. Kürtlerin hangi takımın taraftarı olduğunu ise kimse söylemiyor.”
Edebiyattan futbola
New York’ta doğup New Jersey’de büyüyen Elif Batuman, Stanford Üniversitesi’nde Karşılaştırmalı Edebiyat doktorası yaptı, aynı üniversitede Özbek ve Rus edebiyatı dersleri verdi. New Yorker, New York Times ve Guardian gibi yayınlarda yazıları yayımlanan Batuman’ın ‘Possesed: Adventures with Russian Boks and the People Who Read Them’ kitabı ‘National Book Critics Circle Award’ adayı. Batuman şu anda çalışmalarına Koç Üniversitesi’nde devam ediyor.

(RADİKAL)​