Ata Kızı
Angel Of Revenge
Stoma Bakımı
Stoma Yunancadan gelen bir kelime olup açıklık veya ağız anlamında kullanılır. Ostomi; bir açılma veya ağızlaştırma oluşturmak amacıyla yapılan cerrahi işlemlerin genel adıdır. Stoma her yaş grubuna uygulanabilir. Vücudumuzda açılan bölgeye göre kolostomi, ileostomi, trakeostomi, ürostomi gibi farklı isimler alır. Stomalar geçici ya da kalıcı olabilir. Geçici stomalar, stoma açılmasını gerektiren durum ortadan kalktıktan sonra kapatılırken, kalıcı stomalar yaşam boyu kalır.
Stoma açıldıktan sonra birkaç günlük yara bakımına gerek vardır. Stoma ilk açıldığında, ödem nedeniyle organ ucu kabarık ve şiş olabilir, zamanla deri düzeyine iner ve küçülür. Stoma renginin koyu veya siyahımsı kırmızı olması, organ ucundaki kan akımının olmadığını, rengin soluk olması anemi olduğunu düşündürebilir. Bağırsağın iç yüzeyinde ağrı duyusu yoktur. Stoma yara bakımı sırasında kişi ağrı hissetmez. Bakım sırasında travmatik ve sert davranışlardan kaçınılmalıdır. Stoma kan damarları yönünden zengin olduğu için sürtünme ve zorlanma ile küçük kanamalar olabilir.
Stoma, bireyi yalnızca fizyolojik olarak değil psikolojik ve sosyal yönden etkileyen bir durumdur. Hastalar yeni durumlarına uyum sağlarken anlaşılmaya yani psikolojik desteğe ihtiyaç duymaktadırlar.
Kolostomi, ameliyatla kolon lümeninin karın duvarına ağızlaştırılması işlemidir. Kolostomide, anüsteki gibi sfinkter kası bulunmadığı için bağırsak hareketleri ve dışkı boşaltımı kontrol edilemez. Dışkı devamlı çıktığı için kolostomisi olan birey, dışkıyı toplamak amacıyla, kullanıp atılabilen kolostomi torbası kullanır. Stoma yerinin seçiminde, hastalık tipi kadar hastanın vücut yapısıda önemlidir. Stoma yeri ayakta dururken, otururken, yatarken ve gezerken bireyin en rahat şekilde kolostomi torbasını taşıyabilmesi ve temizliğini kolayca yapabilmesini dikkate alınmalıdır. Bu sebeple stoma yeri pantolon veya etek belinin altında kalacak şekilde, göbeğin altında olmalıdır.
Geçici kolostomi; anüs çevresindeki dokuların ve rektumun çıkarılması sonucunda yapılan kolostomilerdir. Kalın bağırsak tıkanıklıkları, abdominal travmalar sonucu görülen bağırsak yaralanmaları, bağırsak delinmesi, doğumsal bağırsak anomalileri, bağırsakta yapılan bir işlemin iyileşmesini sağlamak amacıyla, ciddi anüs hastalıkları ve rektum travmaları geçici kolostomi endikasyonlarıdır.
Kalıcı kolostomi; sigmoid kolona uygulanır. Kalın bağırsağın son kısmı ve anüsün çıkartılması gereken hastalıklar, anüs kas yapısının görevini yapamadığı hastalıklar, kalın bağırsağın son kısmındaki kalıcı hastalıklar kalıcı kolostomi endikasyonlarındandır.
Kolostomi sonrası; stoma iskemisi ve nekrozu, metabolik komplikasyonlar, bağırsak yüzeyinde kanama, kolostominin çalışmaması, bağırsak ile deri kenarında ayrılma, bağırsağın karın içine kaçması, bağırsak ve deri kenarında enfeksiyon gelişmesi, yakın deri yüzeyinde tahriş vb. ortaya çıkan komplikasyonlar erken komplikasyonlardır. Kolostomi sonrası ortaya çıkan geç komplikasyonlar; deri açıklığının ileri derecede büzülmesi, kolostomi kenarından fıtık gelişmesi (parastomal herni), bağırsağın dışarıya sarkması (stoma prolapsusu), bağırsak tıkanması vb. komplikasyonlardır.
İleostomi, ince bağırsağın son kısmını oluşturan ileum bölümünün karın duvarına ağızlaştırılmasıdır. İleostomi genellikle karnın sağ alt tarafına açılır. Kalın bağırsak ve rektumun ameliyatla tamamen alındığı ya da devre dışı bırakıldığı durumlarda ileostomi açılır. İleostomiler geçici veya kalıcı olabilir. Kolostomide olduğu gibi ileostomide de dışkı çıkışı kontrol edilemez. İleostomide dışkı sıvı halde, yakıcı nitelikte ve fazla miktardadır. İleostomide uygun bakım yapılmazsa, yakıcı olan dışkının stoma çevresindeki deriyi tahriş etme riski yüksektir.
Ameliyat öncesi ve sonrası
Ameliyat olmak bireyler için korku, anksiyete ve stres kaynağıdır. Stoma açılması gibi beden bütünlüğünde bozulmaya yol açan ameliyat durumunda ise, bu sorunlar daha da artmaktadır. Etkili bir ameliyat öncesi bakımla bu sorunlar önemli ölçüde azaltılabilinir. Amaç; Geçici veya kalıcı stoma açılan hastanın, ameliyat sonrası karşılaşacağı durum ile ilgili hastada farkındalık yaratarak, stoma ile ilgili soru sormasını sağlamak, stomayı kabullenmesine yardımcı olmak ve yaşam kalitesini arttırmaktır.
Etkili ameliyat öncesi bakım ve eğitim, komplikasyonların önlenmesini, erken fark edilmesini ve bireyin rehabilitasyonu kolaylaştıran etmenlerdir. Elektif şartlarda açılması planlanan geçici veya kalıcı ileostomi/ kolostomi için hasta eğitimi, postoperatif dönemde hasta uyumunu artırmaktadır.
Ameliyat Öncesi;
Stoma bölgesinin belirlenmesinde; insizyon bölgesine uzaklığına, obeziteye, özürlülük durumuna, günlük yaşam aktivitelerine ve bireyin kıyafet seçimine dikkat edilmelidir.
Ameliyat öncesi bilgilendirilen hastaların, stomaya uyumu kendi bakımlarını üstlenme oranları ve yaşam kalitesinin daha yüksek olduğu bilinmektedir.
Kolostomi ve ileostomi torbası kullanımında; stoma açıklığına uygun çapta torba kullanılması oldukça önemlidir. Kullanılacak torbanın açıklığı stomadan geniş ise; bağırsak içeriği stoma etrafına sızar ve tahrişe yol açabilir. Bu nedenle, stoma yeni açıldığı zaman her torba değişimi öncesi stoma çevresi ölçülmelidir.
Stoma çevresi ölçümü stoma ölçüm cetveli ile yapılmalıdır. Stoma çapının dar ölçülmesi, stoma adaptörünün bası yaparak stomayı tahriş etmesine; geniş ölçülmesi derinin açıkta kalmasına ve dışkının deriyi tahriş etmesine neden olur. İleostomilerde derinin daha iyi korunması gerektiği için torba çapının mümkün olduğunca yakın olması tercih edilmelidir.
Stoma ve yaşam
Bağırsak içeriğinin stoma aracılığı ile dışarı çıkması ve kötü koku, günlük yaşamda ve vücut fonksiyonundaki değişikliğe bağlı olarak beden imajında bozulma ve cinsel yaşamda sorunlara neden olabilir. Buna bağlı sorunları azaltmak için, bireyin endişeleri hakkında konuşmaya teşvik edilmeli, soru sorması için güvenli iletişim ortamı oluşturulmalıdır. Kolostomi ve ileostomi hakkında konuşması için birey cesaretlendirilmelidir. Bireyin preoperatif dönemde verilen eğitim sonucunda işleme verdiği tepkiler dikkate alınmalıdır.
Beslenme;Stomalı bireyler istedikleri her şeyi yiyebilirler. Ancak beslenmenin iyi dengelenmiş olması gerekmektedir. Aşırı kilo alma, yetersiz beslenme, gaz, koku problemleri ile karşılaşmamak için beslenmede dikkat edilmesi gerekli bazı noktalar vardır. Kolostomi ve ileostomisi olan birey dışkı çıkışı başladığında normal diyet alabilir. Birey çok çeşitli besin alması sonucun dışkı çıkışında değişiklikler olur. Beslenme; dışkı kokusunun az olması ve katı olması yönünde planlanmalıdır. Bireyin beslenme planının hazırlanması birkaç hafta sürebilir. Birey stomadan dışkılamayı ve gaz kokusunu kabul etme süreci konusunda zorlanabilir. Bu sebeple kötü gaz kokusu yapmayan besinleri diyetinden çıkarmalıdır. Yemek öğünleri düzenli olmalıdır. Bol sebze ve meyve yemeli, kepekli yiyecekler tercih etmelidir. İleostomisi olan bireylerde normalden daha fazla su ve tuz kaybı olacağından suya ve tuza gereksinim vardır. Günde en az 2-3lt su içmelidir. Bazı lifli gıdalar ishale neden olabilir. Bunlar; lahana, taze fasulye, pırasa, marul, portakal, kereviz, ananas, patlamış mısır gibi besinlerdir. Lifli gıdalar tüketilirken iyice çiğnenmelidir.
İlaçlar, yetersiz ve uygun olmayan diyet, yetersiz sıvı alımı ve hareketsizliğe bağlı kabızlık gelişebilir.
Antibiyotik tedavisi, iyi yıkanmamış sebze ve meyve tüketimi, kemoterapi ve radyoterapiye bağlı ishal meydana gelebilir. Cerrahi girişim ve immobilizasyona bağlı dışkı inkontinans (kontrolsüz/istemsiz dışkı çıkışı) problemi görülebilir. Ayrıca balık, yumurta, soğan, sarımsak, yeşil sebzeler, salatalık, peynir, lahana, karnabahar, kuru baklagiller gibi bazı besinlerin kokuyu arttırdığı bildirilmiştir. Yoğurt, yayık ayranı ve nane şekeri de kokuyu azaltırlar. Stomalı hastalar ishal olduğunda; doktoruna başvurmalı, sıvı ve tuz alımını başka sorunu yoksa arttırmalı, baharatlı yiyecekler, erik, üzüm, bezelye, çikolata, taze meyveler, fasulye vb dışkıyı sıvılaştıran yiyecekler ve alkollü/asitli içecekler tüketmemelidir. Stomalı hastalarda yetersiz sıvı alımı, lifli ve posalı gıdaların az alınması, hareketsizlik ve bazı ilaçlar kabızlığa neden olabilir. Kabızlığı önlemek için beyaz ekmek, buğday ekmeği, pirinç, elma püresi, muz ve yer fıstığı gibi yiyecekler tüketilmemelidir.
Dışkı Çıkışını Artıran ( Kabızlığı Önleyen )Besinler Dışkı Çıkışını Azaltan ( İshali Önleyen ) Besinler
Gaz Çıkışını Artıran Besinler Kötü Koku Üreten Besinler Bağırsak Tıkanıklığına Neden Olabilecek Besinler
Stoma ile dışkının vücuttan atıldığı yol değişmektedir. Bireyin bu duruma alışması oldukça zordur. Ameliyat sonrası birey stomadan çıkan fazla miktardaki dışkıyı kontrol edemez. Başlangıçta kalın bağırsakta fekaldeki su emilmediği için dışkı stomadan çıktığında sıvıdır. Dışkılama sıklığı normal diyete geçilmesi ile iki-üç hafta sonra kontrol altına alınabilir. İleostomiden gelen dışkı sıvıdır ve sindirim enzimlerinden zengindir. Dışkı sıklığı süreklidir. İleostomide kötü koku, kontrolsüz dışkılama ve deride erozyon, soyulma gibi problemler çok sık görülür. Kolostomi irrigasyonu yapan hastaların, ishali devam ettiği sürece irrigasyon yapmamaları önerilir.
Günümüz teknolojisinde üretilen torbalar gaz ve koku sorununu önemli ölçüde çözmektedir. Eğer kullandığınız torbayı iyi yerleştirdiyseniz koku normalde dışarı çıkmaz, sadece torbayı değiştirirken dışarı çıkar. Filtreli torba kullanımı ve filtrelerin size önerilen sürede (genellikle 12 saatte bir ) değiştirilmesi de koku çıkışını engellemektedir.
Kolostomi İrrigasyonu
Stoma aracılığı ile kalın bağırsak içerisine belli miktarda sıvı verilerek barsak içeriğinin (gaz, dışkı, bakteri vb) boşaltılması işlemidir. Kolostomi irrigasyonu ile barsak hareketlerini düzenlenir, böylece irrigasyonlar arası gaz, dışkı çıkışı önlenir ve kontrollü dışkı çıkışı sağlanır. Kolostomi irrigasyonu barsağın boşalmasını sağlamak için kullanılan mekanik bir yöntemdir. İrrigasyon işleminde 24, 48 ya da 72 saatte bir ostomi aracılığı ile barsak içerisine belli miktarda sıvı verilir. Barsak içerisine verilen sıvının oluşturacağı mekanik basınç etkisiyle barsakta peristaltik hareket oluşur ve barsak boşalır. Kolostomi irrigasyonu kalıcı kolostomisi olan hastaların sürekli torba kullanmaya alternatif olarak uygulayabilecekleri bir yöntemdir. Bu yöntem özellikle ameliyat öncesi hayat tarzlarını devam ettirmek isteyen, sportif ve diğer sosyal aktivitelerinde bir değişiklik yapmak istemeyen hastalar için önemli bir seçenektir. Kolostomi irrigasyonu ile hastada deri problemlerinin gelişmesi önlenir. Ayrıca irrigasyon yöntemi ile barsak boşalımının sağlanması sürekli torba kullanımına göre maliyet avantajlıdır.
Banyo ve giyim
Cerrahi yara iyileşir iyileşmez banyo yapılabilir. Stoma torbası takılı iken ya da torbayı çıkartarak banyo yapabilirsiniz. Kolostomi torbaları suya karşı dayanıklı olup suda bile yapışık olarak kalabilmektedir. Banyo sonrası yeni bir stoma torbası takılmalıdır.
Cilt; normalde dışkıya alışkın olmayan karın derisinin dışkıyla sürekli teması sonucu, stoma etrafındaki cilt tahriş olabilir. Buna dışkının içeriğindeki bazı kimyasal maddeler neden olmaktadır. Tahriş olan cildin bakımı iyi yapılmaz ise ciddi rahatsızlık verici boyutlara çıkabilir. Stoma çevresindeki deri ılık su ve yumuşak bir bezle temizlenmelidir. Torba söküldükten sonra cilt bakımı yapılmalı, cilt iyice kurulanmalı, gerekirse özel bakım ürünleri kullanılmalıdır. Bakıma rağmen iyileşmeyen cilt tahrişlerinde stoma bakım ünitesine başvurularak profesyonel destek alınmalıdır. Kapaklı torba kullanımı cilt tahrişini bir miktar engelleyebilir.
Normal günlük kıyafetlerinizi giyebilirsiniz. Fakat giyilmesi kolay ve rahat giysiler tercih edilmelidir. Normalden büyük beden giymenize gerek yoktur. Çünkü stoma torbaları yapılarından dolayı vücudunuza uyum sağlar ve giysilerin üzerinden şişkinlik yapmaz. Denize girerken erkeklerin şort tipi mayo, kadınların ise tek parçalı desenli mayoları tercih etmeleri ve torba yerine stoma kepi takmaları önerilmektedir.
Çalışma hayatı ve sosyal yaşam
Stomalı hastalar koku veya gaz probleminden dolayı sosyal yaşantılarını kısıtlamaktadır. Oysa insizyon iyileştikten sonra normal yaşam biçimlerine dönebilirler.
Kolostomi ve ileostomi spor yapmanıza engel bir durum değildir. Ameliyata neden olan hastalık ve geçirilen ameliyattan dolayı genel bir halsizlik hissetmeniz normaldir. Ameliyattan sonra birkaç hafta içinde hastalanmadan önce yapabildiğiniz tüm fiziksel aktiviteyi yapabilirsiniz. Boks, güreş, ağırlık kaldırma gibi sert spor aktiviteleri uygun olmayabilir. Tenis, basketbol, voleybol, golf, futbol oynayabilir, su kayağı yapabilirsiniz. Terleme, sıcak ve banyo gibi etkenler torbanın yapışıklığını azaltabileceğinden yedek torba almanız önerilir.
Kolostomi ve ileostomi hastalarının tatile çıkma konusunda herhangibir kısıtlamaları yoktur. Stoma bakımlarını yapabildikleri sürece istedikleri yere istedikleri araçla gidebilirler. Sadece uçak yolculuklarında kabin basıncı nedeni ile fazla gaz oluşabilir.
Ameliyattan 6-8 hafta sonra çalışma hayatına başlayabilirsiniz. Günün büyük bir bölümünü iş yerinde geçirdiğiniz düşünüldüğünde, işyerinin tuvaletinde stoma temizliğinde kullanılan bazı malzemeleri bulundurmanız size stoma bakımında rahatlık sağlar. Mümkün olan en kısa sürede sosyal yaşama dönmeniz tavsiye edilmektedir. Bu fiziksel açıdan toparlandığınız zamandır. Uygun ürünler kullanıldığında başınıza gelmesinden korktuğunuz olayların olma şansını neredeyse yok edersiniz ve arkadaş çevrenize daha çabuk dönebilirsiniz.
Kolostomi ve ileostomi torbası gece yatmadan önce değiştirilmelidir. Normal diyet alan ve gereksinimine göre beslenmesi düzenlenen hastanın, gece boyunca stoma ile ilgili bir uygulama yapmasına gerek yoktur. Geceleri büyük stoma torbası kullanması bireyin kendini rahat hissetmesini sağlayacaktır.
Cinsellik
Stoma normal cinsel hayatınızı sürdürmeye engel olmaz. Ancak cinsel yaşantınızın normale dönmesi için biraz zamana ihtiyacınız vardır. Çok acele etmeyiniz ve kendinize zaman tanıyınız. Ostomi ameliyatı her iki eşi de etkileyeceğinden anlayış ve iletişimin en önemli unsur olduğunu unutmayınız.
Beden imajının bozulmasına bağlı içe kapanma ve depresyon ortaya çıkabilir. Sağlık bakım profesyonelleri tarafından bireyin kendisine güven duyması sağlanmalıdır. Rehabilitasyon için aile üyeleri ile işbirliği yapılmalıdır. Ameliyat öncesi ve sonrası dönemde eşler danışmanlık hizmeti almalıdır. Stoma torbasının varlığı cinsel ilişki sırasında ayrı bir özen göstermeyi gerektirir. Torbanın görüntüsünden rahatsızlık duyuyorsanız torba kılıfları veya bazı iç çamaşırları ile torbayı örtebilirsiniz. Cinsel ilişkiden önce torbanızı boşaltınız. İlişki sırasında stoma kepi takmayı tercih ediniz. Bazı ameliyatlar sonucunda sinirlerde herhangi bir hasar oluşmuşsa, çeşitli problemlerle karşılaşabilirsiniz. Bunlar; kadınlarda cinsel ilişki sırasında ağrı, cinsel organın iç yüzeyinde sertleşme ve organın daralması, erkeklerde sertleşmede zorluk (impotans) gibi durumlardır. Böyle bir durumla karşılaştığınızda doktorunuza başvurunuz. Unutmayınız ki kolostomi hayatınızı kurtarmak amacıyla yapılan bir uygulamadır.
Stomalı kadınlar, eğer isterlerse ve başkaca nedenlerle tıbbi bir sakınca yoksa hamile kalabilirler. Ancak büyüyen karın dolayısıyla stomanın genişliği artabilir, ayrıca stomayı görmek zorlaşabilir. Böyle bir durumda stomayı görmek için ayna kullanabilir veya birinden yardım alabilirsiniz.
Stomalı bir kadının emzirmemesi için de hiçbir neden yoktur. Bebeği emzirmeden önce stoma torbasının boşaltılması, bebeğin torba üzerine yaratacağı basınçla sızıntı olma olasılığını azaltmaktadır. Stomalı kadınlar gebelikten korunmak için doğum kontrol hapı kullanabilirler. Ancak ileostomisi olan bireylerde bu hapın emilemeden dışkı ile atılacağı düşünüldüğünden başka yöntemler kullanılması önerilir. Stomalı bir erkeğin baba olmasında da hiçbir sakınca yoktur.
Dr. Hem. Sonay Baltacı GÖKTAŞ
MÜTFV Academic Hospital & Özel Tıp Merkezi
Hemşirelik Hizmetleri Müdürü
Hem. Sabiha ÇAĞLAYAN
MÜTFV Academic Hospital & Özel Tıp Merkezi
Eğitim Hemşiresi
Stoma açıldıktan sonra birkaç günlük yara bakımına gerek vardır. Stoma ilk açıldığında, ödem nedeniyle organ ucu kabarık ve şiş olabilir, zamanla deri düzeyine iner ve küçülür. Stoma renginin koyu veya siyahımsı kırmızı olması, organ ucundaki kan akımının olmadığını, rengin soluk olması anemi olduğunu düşündürebilir. Bağırsağın iç yüzeyinde ağrı duyusu yoktur. Stoma yara bakımı sırasında kişi ağrı hissetmez. Bakım sırasında travmatik ve sert davranışlardan kaçınılmalıdır. Stoma kan damarları yönünden zengin olduğu için sürtünme ve zorlanma ile küçük kanamalar olabilir.
Stoma, bireyi yalnızca fizyolojik olarak değil psikolojik ve sosyal yönden etkileyen bir durumdur. Hastalar yeni durumlarına uyum sağlarken anlaşılmaya yani psikolojik desteğe ihtiyaç duymaktadırlar.
Kolostomi, ameliyatla kolon lümeninin karın duvarına ağızlaştırılması işlemidir. Kolostomide, anüsteki gibi sfinkter kası bulunmadığı için bağırsak hareketleri ve dışkı boşaltımı kontrol edilemez. Dışkı devamlı çıktığı için kolostomisi olan birey, dışkıyı toplamak amacıyla, kullanıp atılabilen kolostomi torbası kullanır. Stoma yerinin seçiminde, hastalık tipi kadar hastanın vücut yapısıda önemlidir. Stoma yeri ayakta dururken, otururken, yatarken ve gezerken bireyin en rahat şekilde kolostomi torbasını taşıyabilmesi ve temizliğini kolayca yapabilmesini dikkate alınmalıdır. Bu sebeple stoma yeri pantolon veya etek belinin altında kalacak şekilde, göbeğin altında olmalıdır.
Geçici kolostomi; anüs çevresindeki dokuların ve rektumun çıkarılması sonucunda yapılan kolostomilerdir. Kalın bağırsak tıkanıklıkları, abdominal travmalar sonucu görülen bağırsak yaralanmaları, bağırsak delinmesi, doğumsal bağırsak anomalileri, bağırsakta yapılan bir işlemin iyileşmesini sağlamak amacıyla, ciddi anüs hastalıkları ve rektum travmaları geçici kolostomi endikasyonlarıdır.
Kalıcı kolostomi; sigmoid kolona uygulanır. Kalın bağırsağın son kısmı ve anüsün çıkartılması gereken hastalıklar, anüs kas yapısının görevini yapamadığı hastalıklar, kalın bağırsağın son kısmındaki kalıcı hastalıklar kalıcı kolostomi endikasyonlarındandır.
Kolostomi sonrası; stoma iskemisi ve nekrozu, metabolik komplikasyonlar, bağırsak yüzeyinde kanama, kolostominin çalışmaması, bağırsak ile deri kenarında ayrılma, bağırsağın karın içine kaçması, bağırsak ve deri kenarında enfeksiyon gelişmesi, yakın deri yüzeyinde tahriş vb. ortaya çıkan komplikasyonlar erken komplikasyonlardır. Kolostomi sonrası ortaya çıkan geç komplikasyonlar; deri açıklığının ileri derecede büzülmesi, kolostomi kenarından fıtık gelişmesi (parastomal herni), bağırsağın dışarıya sarkması (stoma prolapsusu), bağırsak tıkanması vb. komplikasyonlardır.
İleostomi, ince bağırsağın son kısmını oluşturan ileum bölümünün karın duvarına ağızlaştırılmasıdır. İleostomi genellikle karnın sağ alt tarafına açılır. Kalın bağırsak ve rektumun ameliyatla tamamen alındığı ya da devre dışı bırakıldığı durumlarda ileostomi açılır. İleostomiler geçici veya kalıcı olabilir. Kolostomide olduğu gibi ileostomide de dışkı çıkışı kontrol edilemez. İleostomide dışkı sıvı halde, yakıcı nitelikte ve fazla miktardadır. İleostomide uygun bakım yapılmazsa, yakıcı olan dışkının stoma çevresindeki deriyi tahriş etme riski yüksektir.
Ameliyat öncesi ve sonrası
Ameliyat olmak bireyler için korku, anksiyete ve stres kaynağıdır. Stoma açılması gibi beden bütünlüğünde bozulmaya yol açan ameliyat durumunda ise, bu sorunlar daha da artmaktadır. Etkili bir ameliyat öncesi bakımla bu sorunlar önemli ölçüde azaltılabilinir. Amaç; Geçici veya kalıcı stoma açılan hastanın, ameliyat sonrası karşılaşacağı durum ile ilgili hastada farkındalık yaratarak, stoma ile ilgili soru sormasını sağlamak, stomayı kabullenmesine yardımcı olmak ve yaşam kalitesini arttırmaktır.
Etkili ameliyat öncesi bakım ve eğitim, komplikasyonların önlenmesini, erken fark edilmesini ve bireyin rehabilitasyonu kolaylaştıran etmenlerdir. Elektif şartlarda açılması planlanan geçici veya kalıcı ileostomi/ kolostomi için hasta eğitimi, postoperatif dönemde hasta uyumunu artırmaktadır.
Ameliyat Öncesi;
- Gastrointestinal sistem hakkında bilgi verilmeli,
- Hasta ve hasta yakınları hastalık ve yapılacak ameliyat hakkında bilgilendirilmeli,
- Hasta ve hasta yakınlarının anksiyete düzeyleri belirlenmeli,
- Stomanın yeri, görünümü, fonksiyonu konularında bilgilendirilmeli,
- Günlük yaşam aktiviteleri açıklanmalı,
- Stoma bölgesi belirlenmesi yapılmalıdır.
Stoma bölgesinin belirlenmesinde; insizyon bölgesine uzaklığına, obeziteye, özürlülük durumuna, günlük yaşam aktivitelerine ve bireyin kıyafet seçimine dikkat edilmelidir.
Ameliyat öncesi bilgilendirilen hastaların, stomaya uyumu kendi bakımlarını üstlenme oranları ve yaşam kalitesinin daha yüksek olduğu bilinmektedir.
Kolostomi ve ileostomi torbası kullanımında; stoma açıklığına uygun çapta torba kullanılması oldukça önemlidir. Kullanılacak torbanın açıklığı stomadan geniş ise; bağırsak içeriği stoma etrafına sızar ve tahrişe yol açabilir. Bu nedenle, stoma yeni açıldığı zaman her torba değişimi öncesi stoma çevresi ölçülmelidir.
Stoma çevresi ölçümü stoma ölçüm cetveli ile yapılmalıdır. Stoma çapının dar ölçülmesi, stoma adaptörünün bası yaparak stomayı tahriş etmesine; geniş ölçülmesi derinin açıkta kalmasına ve dışkının deriyi tahriş etmesine neden olur. İleostomilerde derinin daha iyi korunması gerektiği için torba çapının mümkün olduğunca yakın olması tercih edilmelidir.
Stoma ve yaşam
Bağırsak içeriğinin stoma aracılığı ile dışarı çıkması ve kötü koku, günlük yaşamda ve vücut fonksiyonundaki değişikliğe bağlı olarak beden imajında bozulma ve cinsel yaşamda sorunlara neden olabilir. Buna bağlı sorunları azaltmak için, bireyin endişeleri hakkında konuşmaya teşvik edilmeli, soru sorması için güvenli iletişim ortamı oluşturulmalıdır. Kolostomi ve ileostomi hakkında konuşması için birey cesaretlendirilmelidir. Bireyin preoperatif dönemde verilen eğitim sonucunda işleme verdiği tepkiler dikkate alınmalıdır.
Beslenme;Stomalı bireyler istedikleri her şeyi yiyebilirler. Ancak beslenmenin iyi dengelenmiş olması gerekmektedir. Aşırı kilo alma, yetersiz beslenme, gaz, koku problemleri ile karşılaşmamak için beslenmede dikkat edilmesi gerekli bazı noktalar vardır. Kolostomi ve ileostomisi olan birey dışkı çıkışı başladığında normal diyet alabilir. Birey çok çeşitli besin alması sonucun dışkı çıkışında değişiklikler olur. Beslenme; dışkı kokusunun az olması ve katı olması yönünde planlanmalıdır. Bireyin beslenme planının hazırlanması birkaç hafta sürebilir. Birey stomadan dışkılamayı ve gaz kokusunu kabul etme süreci konusunda zorlanabilir. Bu sebeple kötü gaz kokusu yapmayan besinleri diyetinden çıkarmalıdır. Yemek öğünleri düzenli olmalıdır. Bol sebze ve meyve yemeli, kepekli yiyecekler tercih etmelidir. İleostomisi olan bireylerde normalden daha fazla su ve tuz kaybı olacağından suya ve tuza gereksinim vardır. Günde en az 2-3lt su içmelidir. Bazı lifli gıdalar ishale neden olabilir. Bunlar; lahana, taze fasulye, pırasa, marul, portakal, kereviz, ananas, patlamış mısır gibi besinlerdir. Lifli gıdalar tüketilirken iyice çiğnenmelidir.
İlaçlar, yetersiz ve uygun olmayan diyet, yetersiz sıvı alımı ve hareketsizliğe bağlı kabızlık gelişebilir.
Antibiyotik tedavisi, iyi yıkanmamış sebze ve meyve tüketimi, kemoterapi ve radyoterapiye bağlı ishal meydana gelebilir. Cerrahi girişim ve immobilizasyona bağlı dışkı inkontinans (kontrolsüz/istemsiz dışkı çıkışı) problemi görülebilir. Ayrıca balık, yumurta, soğan, sarımsak, yeşil sebzeler, salatalık, peynir, lahana, karnabahar, kuru baklagiller gibi bazı besinlerin kokuyu arttırdığı bildirilmiştir. Yoğurt, yayık ayranı ve nane şekeri de kokuyu azaltırlar. Stomalı hastalar ishal olduğunda; doktoruna başvurmalı, sıvı ve tuz alımını başka sorunu yoksa arttırmalı, baharatlı yiyecekler, erik, üzüm, bezelye, çikolata, taze meyveler, fasulye vb dışkıyı sıvılaştıran yiyecekler ve alkollü/asitli içecekler tüketmemelidir. Stomalı hastalarda yetersiz sıvı alımı, lifli ve posalı gıdaların az alınması, hareketsizlik ve bazı ilaçlar kabızlığa neden olabilir. Kabızlığı önlemek için beyaz ekmek, buğday ekmeği, pirinç, elma püresi, muz ve yer fıstığı gibi yiyecekler tüketilmemelidir.
Dışkı Çıkışını Artıran ( Kabızlığı Önleyen )Besinler Dışkı Çıkışını Azaltan ( İshali Önleyen ) Besinler
- Erik ( yeşil erik, mürdüm eriği ), Erik suyu, Kuru erik kompostosu,
- Kayısı, Kayısı suyu, Kuru kayısı kompostosu
- Kuru üzüm, Kuru üzüm kompostosu,
- Kiraz ve özellikle kabuklu meyveler
- Çok yağlı besinler ( kızartmalar, yağ veya krema ile yapılmış soslar, yağlı süt, fındık, fıstık
- Mısır, Patlamış mısır
- Yeşil yapraklı sebzeler (ıspanak, kabak, bezelye, taze fasulye vb. )
- Kuru baklagiller ( kuru fasulye, nohut, mercimek, barbunya )
- Konsantre basit şekerler ( çay şekeri, pasta, bal, reçel, pekmez )
- Kepek, kepeli ekmek, çavdar ve yulaf ekmeği, kepekli bisküviler
- Elma, şeftali, ayva, ekşi elma, nar, muz, Patates, havuç,
- Pirinç, pirinç lapası, makarna, şehriye, erişte, Koyu çay, kahve, kola,
- Yoğurt, yayla çorbası, tarhana çorbası,
Gaz Çıkışını Artıran Besinler Kötü Koku Üreten Besinler Bağırsak Tıkanıklığına Neden Olabilecek Besinler
- Karbonatlı içecekler ( gazoz, kola ),
- İyi pişmemiş kuru baklagiller ( kuru fasulye, nohut, mercimek, barbunya ),
- Soğan, sarımsak,
- Kükürtlü sebzeler (özellikle çiğ (karnabahar, brokoli, lahaa, brüksel lahanası gibi ) , salatalık, yeşil biber, taze mısır,
- Bira, malt ve maltlı süt,
- Süt (özellikle soğuk süt)
- Balık, yumurta
- Kuşkonmaz, lahana, karnabahar, kereviz,
- Soğan, sarımsak,
- Meyve ve sebzelerde bulunan çekirdekler,
- Fındık, fıstık, badem gibi yağlı tohumlar,
- Kereviz, lahana, patlamış mısır,
- Çiğ sebzeler ve çiğ meyveler, Hindistan cevizi, domates kabuğu, Kuru nane, mantar, elma,
Stoma ile dışkının vücuttan atıldığı yol değişmektedir. Bireyin bu duruma alışması oldukça zordur. Ameliyat sonrası birey stomadan çıkan fazla miktardaki dışkıyı kontrol edemez. Başlangıçta kalın bağırsakta fekaldeki su emilmediği için dışkı stomadan çıktığında sıvıdır. Dışkılama sıklığı normal diyete geçilmesi ile iki-üç hafta sonra kontrol altına alınabilir. İleostomiden gelen dışkı sıvıdır ve sindirim enzimlerinden zengindir. Dışkı sıklığı süreklidir. İleostomide kötü koku, kontrolsüz dışkılama ve deride erozyon, soyulma gibi problemler çok sık görülür. Kolostomi irrigasyonu yapan hastaların, ishali devam ettiği sürece irrigasyon yapmamaları önerilir.
Günümüz teknolojisinde üretilen torbalar gaz ve koku sorununu önemli ölçüde çözmektedir. Eğer kullandığınız torbayı iyi yerleştirdiyseniz koku normalde dışarı çıkmaz, sadece torbayı değiştirirken dışarı çıkar. Filtreli torba kullanımı ve filtrelerin size önerilen sürede (genellikle 12 saatte bir ) değiştirilmesi de koku çıkışını engellemektedir.
Kolostomi İrrigasyonu
Stoma aracılığı ile kalın bağırsak içerisine belli miktarda sıvı verilerek barsak içeriğinin (gaz, dışkı, bakteri vb) boşaltılması işlemidir. Kolostomi irrigasyonu ile barsak hareketlerini düzenlenir, böylece irrigasyonlar arası gaz, dışkı çıkışı önlenir ve kontrollü dışkı çıkışı sağlanır. Kolostomi irrigasyonu barsağın boşalmasını sağlamak için kullanılan mekanik bir yöntemdir. İrrigasyon işleminde 24, 48 ya da 72 saatte bir ostomi aracılığı ile barsak içerisine belli miktarda sıvı verilir. Barsak içerisine verilen sıvının oluşturacağı mekanik basınç etkisiyle barsakta peristaltik hareket oluşur ve barsak boşalır. Kolostomi irrigasyonu kalıcı kolostomisi olan hastaların sürekli torba kullanmaya alternatif olarak uygulayabilecekleri bir yöntemdir. Bu yöntem özellikle ameliyat öncesi hayat tarzlarını devam ettirmek isteyen, sportif ve diğer sosyal aktivitelerinde bir değişiklik yapmak istemeyen hastalar için önemli bir seçenektir. Kolostomi irrigasyonu ile hastada deri problemlerinin gelişmesi önlenir. Ayrıca irrigasyon yöntemi ile barsak boşalımının sağlanması sürekli torba kullanımına göre maliyet avantajlıdır.
Banyo ve giyim
Cerrahi yara iyileşir iyileşmez banyo yapılabilir. Stoma torbası takılı iken ya da torbayı çıkartarak banyo yapabilirsiniz. Kolostomi torbaları suya karşı dayanıklı olup suda bile yapışık olarak kalabilmektedir. Banyo sonrası yeni bir stoma torbası takılmalıdır.
Cilt; normalde dışkıya alışkın olmayan karın derisinin dışkıyla sürekli teması sonucu, stoma etrafındaki cilt tahriş olabilir. Buna dışkının içeriğindeki bazı kimyasal maddeler neden olmaktadır. Tahriş olan cildin bakımı iyi yapılmaz ise ciddi rahatsızlık verici boyutlara çıkabilir. Stoma çevresindeki deri ılık su ve yumuşak bir bezle temizlenmelidir. Torba söküldükten sonra cilt bakımı yapılmalı, cilt iyice kurulanmalı, gerekirse özel bakım ürünleri kullanılmalıdır. Bakıma rağmen iyileşmeyen cilt tahrişlerinde stoma bakım ünitesine başvurularak profesyonel destek alınmalıdır. Kapaklı torba kullanımı cilt tahrişini bir miktar engelleyebilir.
Normal günlük kıyafetlerinizi giyebilirsiniz. Fakat giyilmesi kolay ve rahat giysiler tercih edilmelidir. Normalden büyük beden giymenize gerek yoktur. Çünkü stoma torbaları yapılarından dolayı vücudunuza uyum sağlar ve giysilerin üzerinden şişkinlik yapmaz. Denize girerken erkeklerin şort tipi mayo, kadınların ise tek parçalı desenli mayoları tercih etmeleri ve torba yerine stoma kepi takmaları önerilmektedir.
Çalışma hayatı ve sosyal yaşam
Stomalı hastalar koku veya gaz probleminden dolayı sosyal yaşantılarını kısıtlamaktadır. Oysa insizyon iyileştikten sonra normal yaşam biçimlerine dönebilirler.
Kolostomi ve ileostomi spor yapmanıza engel bir durum değildir. Ameliyata neden olan hastalık ve geçirilen ameliyattan dolayı genel bir halsizlik hissetmeniz normaldir. Ameliyattan sonra birkaç hafta içinde hastalanmadan önce yapabildiğiniz tüm fiziksel aktiviteyi yapabilirsiniz. Boks, güreş, ağırlık kaldırma gibi sert spor aktiviteleri uygun olmayabilir. Tenis, basketbol, voleybol, golf, futbol oynayabilir, su kayağı yapabilirsiniz. Terleme, sıcak ve banyo gibi etkenler torbanın yapışıklığını azaltabileceğinden yedek torba almanız önerilir.
Kolostomi ve ileostomi hastalarının tatile çıkma konusunda herhangibir kısıtlamaları yoktur. Stoma bakımlarını yapabildikleri sürece istedikleri yere istedikleri araçla gidebilirler. Sadece uçak yolculuklarında kabin basıncı nedeni ile fazla gaz oluşabilir.
Ameliyattan 6-8 hafta sonra çalışma hayatına başlayabilirsiniz. Günün büyük bir bölümünü iş yerinde geçirdiğiniz düşünüldüğünde, işyerinin tuvaletinde stoma temizliğinde kullanılan bazı malzemeleri bulundurmanız size stoma bakımında rahatlık sağlar. Mümkün olan en kısa sürede sosyal yaşama dönmeniz tavsiye edilmektedir. Bu fiziksel açıdan toparlandığınız zamandır. Uygun ürünler kullanıldığında başınıza gelmesinden korktuğunuz olayların olma şansını neredeyse yok edersiniz ve arkadaş çevrenize daha çabuk dönebilirsiniz.
Kolostomi ve ileostomi torbası gece yatmadan önce değiştirilmelidir. Normal diyet alan ve gereksinimine göre beslenmesi düzenlenen hastanın, gece boyunca stoma ile ilgili bir uygulama yapmasına gerek yoktur. Geceleri büyük stoma torbası kullanması bireyin kendini rahat hissetmesini sağlayacaktır.
Cinsellik
Stoma normal cinsel hayatınızı sürdürmeye engel olmaz. Ancak cinsel yaşantınızın normale dönmesi için biraz zamana ihtiyacınız vardır. Çok acele etmeyiniz ve kendinize zaman tanıyınız. Ostomi ameliyatı her iki eşi de etkileyeceğinden anlayış ve iletişimin en önemli unsur olduğunu unutmayınız.
Beden imajının bozulmasına bağlı içe kapanma ve depresyon ortaya çıkabilir. Sağlık bakım profesyonelleri tarafından bireyin kendisine güven duyması sağlanmalıdır. Rehabilitasyon için aile üyeleri ile işbirliği yapılmalıdır. Ameliyat öncesi ve sonrası dönemde eşler danışmanlık hizmeti almalıdır. Stoma torbasının varlığı cinsel ilişki sırasında ayrı bir özen göstermeyi gerektirir. Torbanın görüntüsünden rahatsızlık duyuyorsanız torba kılıfları veya bazı iç çamaşırları ile torbayı örtebilirsiniz. Cinsel ilişkiden önce torbanızı boşaltınız. İlişki sırasında stoma kepi takmayı tercih ediniz. Bazı ameliyatlar sonucunda sinirlerde herhangi bir hasar oluşmuşsa, çeşitli problemlerle karşılaşabilirsiniz. Bunlar; kadınlarda cinsel ilişki sırasında ağrı, cinsel organın iç yüzeyinde sertleşme ve organın daralması, erkeklerde sertleşmede zorluk (impotans) gibi durumlardır. Böyle bir durumla karşılaştığınızda doktorunuza başvurunuz. Unutmayınız ki kolostomi hayatınızı kurtarmak amacıyla yapılan bir uygulamadır.
Stomalı kadınlar, eğer isterlerse ve başkaca nedenlerle tıbbi bir sakınca yoksa hamile kalabilirler. Ancak büyüyen karın dolayısıyla stomanın genişliği artabilir, ayrıca stomayı görmek zorlaşabilir. Böyle bir durumda stomayı görmek için ayna kullanabilir veya birinden yardım alabilirsiniz.
Stomalı bir kadının emzirmemesi için de hiçbir neden yoktur. Bebeği emzirmeden önce stoma torbasının boşaltılması, bebeğin torba üzerine yaratacağı basınçla sızıntı olma olasılığını azaltmaktadır. Stomalı kadınlar gebelikten korunmak için doğum kontrol hapı kullanabilirler. Ancak ileostomisi olan bireylerde bu hapın emilemeden dışkı ile atılacağı düşünüldüğünden başka yöntemler kullanılması önerilir. Stomalı bir erkeğin baba olmasında da hiçbir sakınca yoktur.
Dr. Hem. Sonay Baltacı GÖKTAŞ
MÜTFV Academic Hospital & Özel Tıp Merkezi
Hemşirelik Hizmetleri Müdürü
Hem. Sabiha ÇAĞLAYAN
MÜTFV Academic Hospital & Özel Tıp Merkezi
Eğitim Hemşiresi