estikaan
CRAZY MEN
..[size=+2] türkçe lehçeler,şiveler
türklerin kullandığı alfabeler...
tarih boyunca türklerin girdiği dinler...
anadoluda söylenen halk müziği türleri..
türk aydınları..önderleri...
--------------------------------------------------------------------------------
48 TÜRK BOYUNUN KONUŞTUĞU TÜRK LEHÇE, ŞİVE VE AĞIZLARI:
Türkçe 5 ana grup ve 48 Lehçeye ayrılmaktadır.
A- Çuvaş Grubu:
1- Aşağı Çuvaş Ağzı
2- Yukarı Çuvaş Ağzı
B- Halaç Grubu:
l - Halaç Ağzı
2- Kaşgay
C- Kıpçak Grubu:
1- Altay
2- Abakan Ağzı
3- Baraba Ağzı
4- Balkar
5- Başkırt
6- Batı Sibirya Tatarcası
7- Karaimce- Karay
8- Karaçay
9- Karakalpak
10- Karagas Ağzı-Kakasayca
11- Kazak
12- Kazan Tatarcası
13- Kırım Tatarcası
14- Kırgız
15- Kıpçak Özbekçesi
16- Kumuk
17- Nogay
18- Özbekçe
19- Salar
20- Sarı Uygur
21- Soyon (Tuba)
22- Şor-Kemer
23- Uygurca
D- Oğuz Grubu:
l - Anadolu Türkçesi-İstanbul Şivesi
2- Ahiska- Mesket Ağzı
3- Azerice
4- Balkan-Trakya Ağzı
5- Gagauz
6- İnallı Ağzı
7- Karluk
8- Kırım Osmanlıca'sı
9- Karapapak
10- Türkmen
11-Terekeme
E- Saha Grubu:
l - Dolgan Ağzı
2- Yakutça- Sahaca
KIPÇAK LEHÇESİ
a- Diyalekt, Şive ve Ağızlar
1- Altay, Kırgız, Nogay, Teleüt
2- Balkar, Karaim, Karaçay, Kumuk, Kuman.
3- Kazan Tatarı, Mişer Tatarı, Kıreşin, Kırımçak, Sibirya Tatarı, Çöllü Kırım.
b- Kıpçak Lehçesiyle Konuşan Türk Boylarının Yaşadığı Yerler:
1- Altaylar, Batı Sibirya, Batı Tanrı Dağları, Orta Asya Pamirleri, Kıpçak Bozkırları-Stepler, Ural, İdil (Volga) Havzası, Kuzey Kafkasya, Kırım.
2- Karaim Türkleri; Ukrayna ve Litvanya.
TÜRK YAZI DİLİNİN KOLLARI VE DÖNEMLERİ:
a- Eski Türkçe: Sözlü ve Yazılı Türk Edebiyatı:
l - Sözlü Edebiyat Dönemi: Destan, Ağıt, Türkü, Cır, Yazıt-Kitabe: İlk çağlardan İ.Ö. 5. veya İ.S 6. yüzyıla kadar olan dönem. İskit-Saka, Hun.
2- İ.Ö. 5. yüzyıldan veya İ.S. 6. yüzyıldan itibaren 12. yüzyıla kadar olan devre: Orhun-Göktürk, Uygur, Kırgız
3- Hakaniye Türkçesi-Kaşgar: Uygur ve Karluk (8.nci-13.yy.)
b- Türkistan Türkçesi: İslamiyetten etkilenen Türkçe (10.-15 yy.)
1- Kuzey Türkçesi: Kıpçak-Tatar, Ayrıca Kıpçak Edebiyatı; 868-969, 1250-1382 yıllan arasında Mısırda ve 1206-1525 yıllarında da Hindistan'da önemli eserler vermiştir.
2- Doğu Türkçesi; Çağatay-Harzem-Özbek. Çağatay Edebiyatı; 1525-1858 yılları arası Hindistan'da etkili olmuştur.
c- Batı Türkçesi:
1- Azerbaycan Türkçesi: Kuzey, Güney Azerbaycan ve Irak (Kerkük, Musul, Erbil) özellikle 15. yüzyıl altın çağıdır.
2- Batı Oğuzca:
a- Selçuklu Türkçesi: Farsça etkisinde (1040-1308)
b- Osmanlı Türkçesi: Arapça ve Farsça etkisinde (1299-1928)
c- Anadolu Türkçesi: Sade bir yaşam sürdüren Türk halkının konuştuğu arı Türkçe. 1928'de Türk Harf Devrimi yapılarak Latin alfabesi alındı. Türk Dil Kurumu kurulup, öztürkçecilik hareketi başlatıldı.
DİLİN ALT BÖLÜMLERİ: Lehçe, Dialekt, Şive, Ağız, Aksan.
LEHÇE: Dilin eski kollarıdır. Lehçede ses, şekil ve kelime ayrılığı bulunur, örneğin: çuvaşça ve oğuz lehçeleri. 5 veya 7 Türk dili lehçesi vardır. Bunlar; Çuvaş , Halaç, İdil, Kıpçak, Karluk, Oğuz ve Saha-Yakut.
ŞİVE: Dilin tarih akışı içinde kollara ayrılmasıyla oluşur Ses ve şekil ayrılığı bulunur. Örneğin; Kırgızca, Kazakça, Özbekçe gibi. 48 Türk dili şivesi vardır. Anadolu Türkçesini İstanbul şivesi temsil etmektedir
AĞIZ: Dilin ulusal sınırlar içinde ve son zamanlarda oluşan ses ve şekil değişiklikleridir. Günlük konuşma ile yazı dili arasındaki farktır. Trakya, Burdur, Kütahya ağızları gibi. Örneğin; Adanalıyım-Adanalıyık, Gidelim-Gidek, Ne ile-Nasıl-Neyle, Ne yapıyorsun-Nörüyon, ne edeceksin-netcen, bigele gibi.
Yörüklerle (Aydınlı) aynı lehçe, şive ve ağızı kullanan Türk boyları: Avşar, Bayat, İğdir, Karaevli, Yabır-Yapar ve Yazır gibi Oğuz Boyları ile diğer Türk boy ve topluluklarından: Abdal, Bekdik, Çayhan-Çayan, Evci, Gagavuz, Karay-Karaimler, Manav,Tahtacı ile Kuzey Afganistan-Güney Türkistan Türkleri.
TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER
1- Orhun Alfabesi: Türk boylarının damgaları ile Anadolu'da Yörük obalarının kullanmakta olduğu sembol ve enlerden (tanıtıcı bellik ve ongun işaretlerinden) meydana gelmiştir. Harfler, Türk oymak ve obalarının doğal çevrelerinden ve günlük hayatta kullanılan ok, yay gibi eşya ve aletlerden örnek alınarak geliştirilmiştir. İskit, Hun ve Göktürklerce kullanıldığı bilinmektedir. Işıkgöl yakınlarında bir İskit mezarında bulunan gümüş tabak üzerindeki Orhun yazısının, İ.Ö. 5. yüzyıla ait olduğu belirlenmiştir. Ayrıca 552-744 yılları arası Orhun vadisine dikilen abide yazılarında da Orhun alfabesi kullanılmıştır. Yenisey Kırgız yazıtları harfleri de Orhun alfabesidir. Kuzey İtalya ve Tuna havzasında ele geçen Etrüsk ve Avrupa Hun dönemine ait eşyalar üzerinde de Orhun yazısı görülmektedir. Orhun alfabesi 38 harflidir. Göktürk yazısı da denilmektedir.
2- Uygur Yazısı: İranlı Soğdlardan alınan bir alfabedir 14 harflidir. 745-1209 yılları arası kullanılmıştır. Bu alfabeyle yazılmış bir çok kitap ve duvar yazısı günümüze ulaşmıştır.
3- Sanskritçe-Eski Hind Alfabesi: Budizm ve Maniheizm ile ilgili bazı dini metinlerin yazılmasında Sanskritçe yazısı kullanılmıştır
4- Arap Alfabesi: İranlılar (Sasaniler) Halifeler döneminde (632-661) müslüman olunca soğd Alfabesini bırakarak Arap Alfabesini aldılar ve bunda bazı değişiklikler yaparak, örneğin Arapçada olmayan "P" harfini ekleyerek yeni Fars alfabesini oluşturdular. Türkler Arap alfabesini Farslardan - Samanilerden aldı (840-1090). Bu alfabeyi almada, Uygur ve Karluk Türklerinin İslam dinine girmeleri etkili olmuştur. Arap alfabesi 29 harflidir. Fars alfabesi ise, üç yeni harf ilavesiyle (P,N,Y) 32 harflidir. Karluk Türkleri 751 yılında Arap ordularıyla işbirliği yaparak Çin'e karşı savaştılar. Selçuklu ve Osmanlı Türk devletleri de resmi yazışma harfleri olarak Arap alfabesini kullandı. Okur-yazar oranı %2.5 ile 6 arasıydı.
5- Kiril Alfabesi: SSCB'ye bağlı olarak yaşayan Azeri, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen gibi Türk boy ve topluluklarının eğitim-öğretim ve yazışmalarında; Kiril Slav alfabesi kullanımı 1920-1928 yılında zorunlu hale getirildi. Böylece Batı Türkistan, İdil, Balkanlar ve Kafkasya'da yaşayan Türkler, Kiril Alfabesini kullanmaya başladılar. 1991 yılında bağımsız olan 5 Türk Cumhuriyeti yetkilileri, Latin alfabesine geçmeyi planlıyorlar!
6- Grek-Yunan Alfabesi: 1826-1915 yıllarından ve özellikle de1923 tarihli Lozan Antlaşmasından sonra, Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesinde bırakılan Türklerin eğitim-öğretim ve resmi yazışmalarında kullandığı alfabe.
7- Latin Alfabesi: 23.04.1920 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, batıyla ilişkileri geliştirmek ve memleketteki okur-yazar oranını arttırabilmek için; 1928 yılında Latin alfabesine geçti. Eğitim-öğretim ve resmi yazışmalarda Latin alfabesini kullanma zorunluluğu getirdi. Bu yeni Türkçe alfabe 29 harflidir. İngiliz alfabesindeki Q , W ve X harfleri yoktur.
8- Çin Alfabesi: Çin Hükümeti, hakimiyeti altında bulunan Doğu Türkistan Türklerine, 1949 yılında Çin alfabesini kullanma zorunluluğu getirdi. Çin alfabesi 50 bin harf karakterli şekil kelimeden oluşmaktadır. Türklerin, Hunlar ve Göktürkler döneminde de isteğe bağlı olarak Çin alfabesini kullandıkları bilinmektedir. Normal yazışma için 2-3 bin harf-kelime yeterli olmaktadır.
TARİH BOYUNCA TÜRKLERİN GİRDİĞİ DİNLER:
1- GÖK DİNİ: Tek Tanrılı, tek yaratıcılı Hanif dini inancı. İskit, Hun ve Göktürkler ile İ.Ö. Çinlilerde Gök dine inanmakta idiler Daha sonra Konfuçyünizm, Taoizm ve Budizm inancını kabul ettiler.
2-BUDİZM: Bazı Türk kabileleri 7. yüzyıldan sonra Budizme girdiler. Türkler Buda adını Burkan olarak kullandılar.
3-MANİ-MANİHEİZM: Uygurlar 762 yılında Mani dinine girdiler.
4-MECUSİLİK: Bu dini kabul eden Türk Uruğlar’da oldu. Mazdeizm - Ateşperstlik
5-ŞAMANİZM: Doğa güçlerine saygı, büyü ve mistik ağırlıklı Şamanist inancı. Türkler, Moğollardan aldılar. Bazı Türk toplulukları bu inanca girdiler.
6-YAHUDİLİK: Hazar Devletine tabi Karay Türklerinin bir kısmı Yahudiliğin Karaim mezhebine girdiler.
7-İSLAMİYET: İslam dini Türkler arasında 751 yılından itibaren yayılmaya başladı. Fars Samanilerin ve Müslüman tüccarların etkisiyle 632-661 yılından beri kişisel olarak Türkler arasında İslam dinine girenler oluyordu. Karluk ve Uygur Türkleriyle, Türkmenlerin toplu olarak İslam dinine girmeleri 840 yılından sonradır. Abbasiler döneminde (750-1258) Türklerin büyük çoğunluğu İslam dinine geçmişlerdir. Ancak Araplar , sevinecek yerde Türkleri ayırmış ve dışlamıştır. Örneğin Irak ve Suriye’deki Türklerin durumu ve Suudi Arabistan’ın haç sırasındaki tutumu. Araplara göre; Türkten evliya, imam olmaz. İslam düşmanı münafıklar; sahte hadis uydurarak , Müslümanları; Alevi ve Suni olarak ikiye daha sonrada 72 fırkaya bölmüştür. Kuran’da , Hz. Muhammet ve 4 Halife döneminde Alevilik, Sunilik mezhep , tarikatçılık ve tasavvuf yoktur. Bunlar sonradan uydurulmuş , bidat ve hurafedir.
Kıpçak Kazan Hanı: Almış Han, 921’de Müslüman oldu ve 944 yılında Hacca gitti. Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğra Han da, ilk Müslüman olan Türk liderlerindendir.
8-HRİSTİYANLIK: Türklerden 9. ve 10. yüzyılda Hristiyanlık dinine girenler oldu. Rusların etkisiyle Hristiyanlığa geçen Türkler Ortadoks mezhebine tabi oldular.
GÜNÜMÜZ TÜRK DÜNYASININ İNANÇ DURUMU:
A- Farklı İnançlara Sahip Türk Boy ve Toplulukları:
1-Altay Türkleri: Budist ve Hıristiyan
2-Çuvaşlar: Hıristiyan
3-Dolgan: Şamanist
4-Gagauz: Hıristiyan-Ortodoks
5-Hakas: Hıristiyan
6-Karay: Yahudi-Karaim Mezhebi
7-Kreşin: Hristiyan
8-Kırımçak: Hristiyan
9- Saha-Yakut: Hristiyan ve Şamanist
10-Tuva-Tıva: Budist
11-Tofa: Şamanist
B- Şii-Caferi Türkler
l - Azeriler
2- Terekeme
3- Irak Tılafer Türkmenleri
C- Alevi ve Bektaşi İnancındaki Türk Boy ve Toplulukları:
1- Abdal: Adana, Kayseri, İçel-Mut-Silifke, Karaman, Kırşehir, Konya-Ereğli
2- Bayat: Hacıbektaş ilçesi halkı, Çorum.
3- Bayındır: Akkoyunlu oymağı
4- Çepni: (Karadeniz Çepnileri Sünni) G.Antep, Balıkesir, Kırşehir-Çiçekdağı
5- Evci: Adana-Tufanbeyli, Kırşehir, Afyon.
6- Şahseven: İran
7- Tahtacı: Adana, Mersin, Antalya, Balıkesir.
D- İslam Dininin Ehli Sünnet Mezhebinin Hanefi Kolundan Olan Türk Boy ve Toplulukları:
A, B, ve C maddelerinde sayılan Türk boy ve toplulukları dışındaki diğer Türkler İslam dininin Hanefi koluna mensupturlar Kazak, Kırgız, Tatar, Uygur ve Yörük gibi.
E- Türk Tarikatları: Kurucu din adamları Arap soylu ancak mensuplarının çoğunluğu Türk olan dini felsefi topluluklar.
1- Yesevilik: 12. yy. Ahmet Yesevi-Türkistan. (1103-1166)
2- Haydari, Haydariye; 13. yy. Horasan.
3- Babailik, Babailer: 13 yy. Amasya, Baba İshak.
4- Bektaşilik: 13 yy. Nevşehir, Hacıbektaş Veli. (1208-12070)
5- Mevlevilik: 13 yy. Konya Mevlana Celalettin Rumi. (1207-1273)
6- Ahilik: 13 yy. Kırşehir Ahi Evran Veli.
7- Süleymancılık; Süleyman Hilmi Tunahan (1880-1960).
Kadiri, Nurculuk, Makşilik, Rufailik gibi tarikatlar ise kürt ve arap tarikatıdır.
TÜRK HALK EDEBİYATI
A- Türk Destanları:
Sözlü olarak günümüze kadar gelen Türk destanları sayısı yüzü bulmaktadır. Türkü, destan ve orta oyunu gibi sözlü Türk edebiyatı ürünleri çok zengindir. Sözlü edebiyat ürünleri 12. yüzyıldan itibaren derlenip yazılmaya başlanmıştır. Bazı Türk Destanları:
1) Alper Tunga Destanı: İ.Ö. 7. yüzyılda yaşadığı bilinen Alper Tunga ile ilgili bilgileri; Kaşgarlı Mahmut Divanı Lügatit Türk adlı eserinde yine İranlı yazar (1010 yıllarında yaşamış) Firdevsi'nin Şehnamesinde bulabiliriz. Medler zamanında yaşamış ve İ.Ö. 626'da ölmüştür. Hükümet merkezi bu günkü Nahçivan’dır.
2) Oğuz Destanı; İ.Ö. 5 yüzyılda Oğuz Kağan'ı ve Oğuzları anlatmaktadır.(496-436)
3) İskit Hakanı Tomris Hatun (İ.Ö- 626): Oğlunu hileyle öldürten Med Kralını yendi. Tarihçi Heredot (İ.Ö. 490-425) yazdığı Heredot tarihinde bu konuyu da anlatıyor.
4) Uygur Türklerinin Türeyiş ve Göç Destanları
5) Hakan Su veya Şu Destanı: İ.Ö. 4. yüzyıi,330 yılında Makedonyalı Büyük Iskenderle antlaşma yapmış. Saka Hakanlığının başkenti Balasagun idi. Kaşgarlı Mahmud'un Divanı Lügat Türkünde bu destan özet olarak geçer.
6) Kırgız Türklerinin Manas Destanı: 10. yüzyılın olaylarını işliyor. Dünyanın en uzun metinli destanı.
7) Ergenekon Destanı
Erlik Han Destanı
9) Tuva Destanı
10) Ural Batır-Başkırt Destanı ve Tatar İdegey Destanı
11) Alıp Manaş-Altay Destanı
12) Dede Korkut Hikayeleri, 3. ve 10. yüzyıl Oğuzlarının yaşantılarını anlatır.
B- Türk Halk Müziği Çeşitleri:
Türk halk müziğine; Tatarlar Türkü, Nogaylar Cönk, Kırgızlar Cır, Kerkük Türkmenleri Hoyrat demektedirler.
Anadolu'da Söylenen Halk Müziği Türleri:
1- Ağıt-Yakım-Sagu
2- Atışma
3- Azeri Havası- Mahnı
4- Barak
5- Bozlak
6- Boğaz Havası: Kadınlarca gırtlaktan söylenir. Ezgi
7- Destan
8- Deyiş
9- Gurbet Havası
10- Gazel
11- Hoyrat – Kerkük Türkmenleri
12- Kına Havası
13- Koçaklama
14- Koşma
15- Maya
16- Mani
17- Mugam (Azeri)
18- Ovşama
19- Teke Zortlatması
20- Türkü
21- Uzun Hava
22- Yayla Havası, Varsağı
23- Yol Havası
24- Zeybek Havaları
TÜRK MİLLETİNE HİZMET EDENLER;
Türk Bağımsızlık Önderleri; Türk Aydınları, Türkçe’nin ve Türklüğün Bayrak İsimleri, Türk Bilim, Kültür ve Sanat Adamları:
A- TÜRKİYELİ VE BALKANLI AYDINLAR, ÖNDERLER:
1) Cumhuriyet Dönemi:
Mustafa Kemal ATATÜRK: 1881 Selanik-1938 İstanbul. T.C. Devletinin kurucusu. Asker, Devlet adamı, Nutuk adlı eserin yazarı. "Ne Mutlu Türküm Diyene" özdeyişini söylemiştir.
Ömer Seyfettin: 1884 Balıkesir Gönen- 1920 İstanbul. Asker, yazar. Hikaye kitaplarıyla tanınmıştır.
Arif Nihat Asya: 1904-1975. Şair. Öğretmen, Bayrak şiiri meşhurdur.
Dr. Sadık Ahmet: 1945-1997. Batı Trakya Türkleri, İnsan Hakları Lideri, Yunanistan.
Aşık Veysel Şatıroğlu: Sivas, 1894-1973. Halk şairi
Mehmet Emin Yurdakul: 1869-1944. Şair.
Nihal Atsız: 1905-1975 Bozkurtlar romanı yazarı.
İgnacz Kunos: 1860-1945. Macaristan vatandaşı Türkolog. Aslı Kuman Türkü. Macarca Kun-Kunos; Kuman, Kumanlı anlamında. 5 yıl Türkiye'de kaldı Türk Halk Ürünü; Türkü, mani ve masalları derleyip yayınladı.
Orhan Saik Gökyay: 1944. Şair. Bu vatan kimin şiirini yazdı.
2) Selçuklu ve Osmanlı Dönemi:
Ahmet Gülşehri: 1250-1335. Kırşehir. Anadolu'daki ilk Türkçecilerden. Mevlevi. Fütüvvetname ve Mantıkuttayr adlı eserleri var "Ne derviş isteriz sahip ne sultan, Ne dert işimize gelir ne derman"
Süleyman Türkmani: 1214-1281. Kırşehir. Mevlevi. Tezkerei Evliya adlı eseri var.
Yunus Emre: 1241-1321. Kırşehir, Eskişehir, Karaman. İlk Türkçeci Tasavvuf Şairi. Divanı var. Sevginin Ozanı
Aşık Paşa: 1272-1333, Kırşehir Anadolu’daki ilk Türkçeci. Garipname adlı eseri var.
Nasreddin Hoca: 1208-1284 Akşehir. Halk filozofu, nüktedan-mizah ustası, güldürücü, düşündürücü, uyarıcı fıkraları vardır.
Piri Reis: 16.yy. Denizci, Haritacı. Karamanlı.
Katip Çelebi: 1609-1658. Takvimü Tevarih, Fezleke ve Keşfiizzünun yazarı. Adı Mustafa.
Evliya Çelebi: 1611-1682. Seyehatname yazarı,Kütahya.
Süleyman Çelebi 1342-1421 Bursa. Mevlit yazarı.
Pir Sultan Abdal: 1520-1565. Ozan, Sivas.
Vani Mehmet Efendi: 1620-1685. Araisül Kuran ve Nefaisül Furkan adlı eserin sahibi. İslamİyetle Araplığı ayırmış, Türk düşmanlığına karşı çıkmış. Mezarı Bursa’da. Zülkarneyn Peygamber; Oğuz Kağan’dır demiş
Koçyiğit Köroğlu: Ozan, zulme başkaldırıda halkın sesi, halk kahramanı. Bolu, Kars, K.Maraş, Türkmenistan.
Dadaloğlu: Ozan, halkın özgür ve cesur sesi. Çukurova. 1785-1868
Karacaoğlan: Ozan. Aşk şiirleri , Çukurova, Toroslar. 1606-1689
Ercişli Emrah: Ozan. 17. yy.
Süleyman Paşa: 1838-l892.Kastamonulu. Asker ve yazar.
Ahmet Vefık Paşa: 1823-1891 Vali, sadrazam, yazar.
3) Azerbaycan, Irak Ve İlk Dönem Selçuklu, Osmanlı Aydınları, Önderler:
Kutalmışoğlu Süleyman Şah: 1078-1086. Anadolu Selçuklu Devleti kurucusu. İznik.Caber Kalesi,Suriye.
Kılıç Arslan: 1092-1107. Anadolu Selçuklu Sultanı. Anadoludan Türkleri, Kudüsten Müslümanları çıkarmak isteyen Haçlı Ordusuyla savaştı
Çaka-Çakan Bey: 1080-1091. İzmir beyi. Anadolu’da ilk donanma kuran Türk komutanı.
Ertuğrul Gazi: 1188-1281. Oğuz, Kayı boyu beyi. Gündüz Alpin oğlu ve Osman Gazinin babası.
Osman Gazi: 1281-1324 Osmanlı devleti kurucusu.
Karamanoğlu Mehmet Bey: 1277’de Türkçeyi resmi dil olarak kabul etti. Karaman
Mirza Küçük Han: 1881-1921. Güney Azerbaycanın bağımsızlığı için mücadele etti. İttihadı İslam Cemiyetini kurdu. Cengelliler Hereketi liderliğini yürüttü Dış destek bulamadığı için başarılı olamadı
İmadettin Nesimi: 1369. Azeri. Şair, Felsefeci
Fuzuli: l6.yy. Azeri. Şair.
Habibi: 1470-1520. Azeri şair.
Genceli Nizami: 13.yy. Hüsrev ve Şirin yazarı
Mehmet Emin Resulzade: 1884-1955. Azerbaycan bağımsızlık önderi.(1918)
Serdarı Milli Settar Han: 1914. G. Azerbaycan bağımsızlık önderi
Şeyh Mehmet Hıyabani: 1880-1920. G. Azerbaycan bağımsızlık önderi.
Ruhi: Irak Türkmeni, Şair.
Uzun Hasan Bey- Hasan Padişah: Akkoyunlu Devleti Hükümdarı (1340-1502). Kuranı Kerimi Türkçeye çevirtti. Türk tarihini araştırıp eser yazdırdı.
B- TÜRKİSTANLI AYDINLAR, ÖNDERLER:
l) Devlet Adamları-Askerler:
Alper Tunga: İ.Ö 653-625; Saka Hakanı. Bir görüşe göre;Pers şahı2. Kiros-Keyhüsrev döneminde İ.Ö 555 de öldürüldü.
Tomris Hatun: İ.Ö. 625 Azerbaycan. Saka Hakanı, Medleri yendi.Pers döneminde 529’da savaştığı ileri sürülüyor
Teoman-Tuman-Duman: İ.Ö. 240-209 İlk Kun-Hun Türk Devlet Hakanı
Mete Han (İ.Ö: 209-174) Gökhun-Kun Hakanı Onlu Ordu Sistemini oluşturdu.
Oğuz Han İskit Hakanı, İ.Ö. 496-436. Ötüken. 24 Türk boyunu bir araya getirerek Oğuzlar adıyla bir Türk birliği kurdu. Kurultayda Oğuz Kağan unvanı verildi.
Bumin Kağan: 552. Göktürk Devleti kurucusu. Ötüken.
İstemihan: 557. Göktürk Hakanı.
Toraman: 515. Akhun devleti hakanı. Aksuvarınoğlu.
İlteriş Kutluk Kağan: 680-692. İkinci Göktürk devleti kurucusu.
Bilge Kağan: 684-734. Göktürk hakanı, Orhun Abidelerini diktirdi.
Gültekin: 685-731. Bilge Kağanın kardeşi. Göktürk orduları komutanı.
Kürşad: 639. Hun Türkleri, 630 yılından beri devam etmekte olan Çin esaretine karşı, Kürşat önderliğinde ayaklandı, ancak başarılı olamadılar Kürşat, Türklerin gönlündeki hürriyet meşalesini yakan Alperenlerin lideri.
İnal Böğü; 716. Göktürk hakanı. Kapgan Kağanın oğlu. İnallı göçebe Türk oymakları bunun soyundan gelse gerek.
Kutluğ Bilge Gül Kağan: 745. Uygur Devleti kurucusu. Orhun nehri kıyısında Ordubalık şehrini kurdu. Yerleşik hayata ilk geçen Türk boyları; Uygurlar ve Tatarlardır.
Bayınçur: Uygur Kağanı.
Alp Kutluk Bilge Kağan: Uygur Hakanı.
Aslan Kağan: Uygur Hakanı.
Alptekin: 962. Karluk. Gazneli Devleti kurucusu. Diğer önemli Hakanlar, Sebüktekin, Sultan Mahmut.
Manas: 992. Kırgız halk kahramanı. Er Manas’ın hayatını anlatan Manas Destanı; dünyanın en uzun destanıdır.
Selçuk Bey: 960-1009. Oğuz- Kınık boyundan. Büyük Selçuklu devleti kurucusu. Dokak beyin oğlu.
Tuğrul Bey: Büyük Selçuklu Sultanı.
Çağrı Bey: Selçuklu komutanı, Tuğrul Beyin kardeşi.
Alparslan: (1029-1072) Selçuklu Hakanı. Malazgirt savaşını kazanarak Anadoluyu Türklere yurt yapan komutan.
Turan Şah: 1085-1097.Kirman Selçuklu Sultanı.
Saltuk Buğra Han: 893-959. Karahanlı hükümdarı. Kaşgar. ilk Müslüman olan hükümdar.
Razıyye Hatun: 1236. Delhi Türk Sultanı. İltutmuşun kızı. Askeri valiler sultanlığına karşı çıkarak ayaklandılar, îç savaşta öldürüldü.
Babür Şah: 1483-1530. Hindistan, Pakistan ve Afganistandaki Babürlü devleti kurucusu. Cengiz Han ve Emir Timur'un torunu. Babürname adlı hatıratın yazarı.
2) Bilim, Kültür ve Sanat Adamları:
Dede Korkut: 4. ve 5. yy. Bilge, filozof. Türkistan. (216,244 – 350,552)
Ali Şir Nevai: 1441-1501. İlk Türçeci yazarlardan. Herat. Aslen Uygur Türkü. Muhakemetül Lügateyn, Hamse adlı eserin yazarı.
Yusuf Has Hacip: 1019-1069. Balasagun. Kutadgu Biliğ’in yazan.
Mahtum Kulu: 1733-1798. Türkmen şairi. Aşkabat.
Kaşgarlı Mahmut: 1074. Divanı Lüğatit Türk’ün yazarı.
Edip Ahmet Yükneki: 12. yy. Atabetül Hakayık. Taşkent’li. Şair ve yazar.
Abdülkadir Meragi: 1353-1435. Besteci. Azeri. Herat.
UluğBey: 1394-1449. Semerkant. Astronom. Emir Timurun torunu. Kurduğu rasathanede Ali Kuşçu, Mesut Kaşi gibi bilim adamları yetişti. Semerkant Emiri. Asıl adı Muhammet Turgay.
Biruni: 973. Ay haritası ve atlasında adı bulunan Türk astronom.
Nasireddin Tusi: Türk astronom.
Farabi: 870-950. Asıl adı Muhammet Tarhan Uzluk. Oğuz. Türkistanlı Filozof.
Mahmut Carullah Zemahşeri: 1134. Keşşaf Tefsiri ve Arapça-Farsça-Türkçe sözlük yazdı. Özbekistan-Harzemli.
Faraplı İsmail Cevheri: Lügat kitabı yazarı.
Şekkaki: 15. yy. Semerkant. İlk Türkçe divan yazan şairlerimizden.
3) Son Dönem Türkistanlı Aydınlar, Önderler:
İ. Yusuf Alptekin: 1901-1995. Uygur. Doğu Türkistan’lı. Bağımsızlık önderi. Türkiye’ye geldi ve İstanbul’da öldü.
Osman Batır: 1898-1951. Kazak. Doğu Türkistan bağımsızlık önderi.
Canım Han Hacı: 1933-1946. D. Türkistan bağımsızlık önderlerinden.
Ali Beğ Hakim: 1933-Kazak D. Türkistan bağımsızlık önderlerinden.
Ebül Gazi Bahadır Han: 1603-1663. Özbek. Hive Hanı. Şecerei Terakime ve Şecerei Türk eserleri yazarı.
Fazlullah Reşidettin Tabip: 1248-1318. İlhanlı devleti veziri. Camiut Tevarih yazarı (Türk Tarihi ve Oğuz Kağan Destanı).
Süleyman Çolpan: 1917. Özbek şair "Ağlama yurdum, gerçi bu gününde yoksa da bahar-Gelecek günlerde bahtın yıldızı parlayıp yanar." Adlı şiir onundur.
Esferayinli Hasanoğlu: 13. yy. Horasanlı şair.
Mehmet Emin Buğra: Uygur. Doğu Türkistanlı aydın.
Ali Han Töre: D. Türkistan bağımsızlık önderi. 1944. "Milletimiz Türk, Dinimiz İslam ve vatanımız Türkistan" sözünün sahibi.
C- İDİL, KIRIM VE KAFKASYALI AYDINLAR, ÖNDERLER:
İsmail Gaspıralı: 1851-1914. Kırım Tatarı. Yazar, gazeteci. Türk Dünyasının, dilde, fikirde, işte birliği için mücadele eden aydın
Yusuf Akçura: 1876-1935. Kazan Tatarı, Yazar
Prof Zeki Velidi Toğan: 1913-1944. Başkırt Yazar.
Abdullah Tukay: 1886-1913. Kazan Tatarı. Şair.
Mir Sait Sultan Galiev: 1892-1940. Tatar, Aydın.
M.Ayaz İshaki:1900-1945
A Battal Taymas: Kazak tarihçi.
S. Maksudi Arsel: 1917. Tatar. Yazar.
Süyümbike Hatun: 1519-1557. Kazan tatarı. Halk kahramanı.
Ural Batır: Başkırt. Halk kahramanı.
Prof. N.F.Katanov: 1862-1922. Hakas. Dilbilimci. 60 bin kelimelik Türk Lehçeleri Sözlüğünü meydana getirdi. Sagaylar, Tuva Dili, Şamanlık konularında araştırma inceleme ve 48 Türk lehçesinin karşılaştırmalı analizini yaptı, Türkolojinin ana kaynağı bu eser 1600 sayfadır.
Mağcan Cumabayev: 1893-1938 Kazak. Yazar.
Abay Kunanbayev: 1845-1904. Kazak. Şair.
Muhtar Avezov: Kazak aydını
M. Çokay: Kazak aydını (1922)
Sahabettin Mercani: 1818-1889. İdil. Aydın.
K.Abdülkadir Naşiri: 1824-1902. İdil. Aydın.
Hüseyin Feyzhani: 1826-1866. İdil. Aydın.
İdegey:1352-1419. Tatar. Halk kahramanı
Ali Kezer'in Türk Dünyası ve Yörükler adlı kitabından alıntıdır...[/size]
türklerin kullandığı alfabeler...
tarih boyunca türklerin girdiği dinler...
anadoluda söylenen halk müziği türleri..
türk aydınları..önderleri...
--------------------------------------------------------------------------------
48 TÜRK BOYUNUN KONUŞTUĞU TÜRK LEHÇE, ŞİVE VE AĞIZLARI:
Türkçe 5 ana grup ve 48 Lehçeye ayrılmaktadır.
A- Çuvaş Grubu:
1- Aşağı Çuvaş Ağzı
2- Yukarı Çuvaş Ağzı
B- Halaç Grubu:
l - Halaç Ağzı
2- Kaşgay
C- Kıpçak Grubu:
1- Altay
2- Abakan Ağzı
3- Baraba Ağzı
4- Balkar
5- Başkırt
6- Batı Sibirya Tatarcası
7- Karaimce- Karay
8- Karaçay
9- Karakalpak
10- Karagas Ağzı-Kakasayca
11- Kazak
12- Kazan Tatarcası
13- Kırım Tatarcası
14- Kırgız
15- Kıpçak Özbekçesi
16- Kumuk
17- Nogay
18- Özbekçe
19- Salar
20- Sarı Uygur
21- Soyon (Tuba)
22- Şor-Kemer
23- Uygurca
D- Oğuz Grubu:
l - Anadolu Türkçesi-İstanbul Şivesi
2- Ahiska- Mesket Ağzı
3- Azerice
4- Balkan-Trakya Ağzı
5- Gagauz
6- İnallı Ağzı
7- Karluk
8- Kırım Osmanlıca'sı
9- Karapapak
10- Türkmen
11-Terekeme
E- Saha Grubu:
l - Dolgan Ağzı
2- Yakutça- Sahaca
KIPÇAK LEHÇESİ
a- Diyalekt, Şive ve Ağızlar
1- Altay, Kırgız, Nogay, Teleüt
2- Balkar, Karaim, Karaçay, Kumuk, Kuman.
3- Kazan Tatarı, Mişer Tatarı, Kıreşin, Kırımçak, Sibirya Tatarı, Çöllü Kırım.
b- Kıpçak Lehçesiyle Konuşan Türk Boylarının Yaşadığı Yerler:
1- Altaylar, Batı Sibirya, Batı Tanrı Dağları, Orta Asya Pamirleri, Kıpçak Bozkırları-Stepler, Ural, İdil (Volga) Havzası, Kuzey Kafkasya, Kırım.
2- Karaim Türkleri; Ukrayna ve Litvanya.
TÜRK YAZI DİLİNİN KOLLARI VE DÖNEMLERİ:
a- Eski Türkçe: Sözlü ve Yazılı Türk Edebiyatı:
l - Sözlü Edebiyat Dönemi: Destan, Ağıt, Türkü, Cır, Yazıt-Kitabe: İlk çağlardan İ.Ö. 5. veya İ.S 6. yüzyıla kadar olan dönem. İskit-Saka, Hun.
2- İ.Ö. 5. yüzyıldan veya İ.S. 6. yüzyıldan itibaren 12. yüzyıla kadar olan devre: Orhun-Göktürk, Uygur, Kırgız
3- Hakaniye Türkçesi-Kaşgar: Uygur ve Karluk (8.nci-13.yy.)
b- Türkistan Türkçesi: İslamiyetten etkilenen Türkçe (10.-15 yy.)
1- Kuzey Türkçesi: Kıpçak-Tatar, Ayrıca Kıpçak Edebiyatı; 868-969, 1250-1382 yıllan arasında Mısırda ve 1206-1525 yıllarında da Hindistan'da önemli eserler vermiştir.
2- Doğu Türkçesi; Çağatay-Harzem-Özbek. Çağatay Edebiyatı; 1525-1858 yılları arası Hindistan'da etkili olmuştur.
c- Batı Türkçesi:
1- Azerbaycan Türkçesi: Kuzey, Güney Azerbaycan ve Irak (Kerkük, Musul, Erbil) özellikle 15. yüzyıl altın çağıdır.
2- Batı Oğuzca:
a- Selçuklu Türkçesi: Farsça etkisinde (1040-1308)
b- Osmanlı Türkçesi: Arapça ve Farsça etkisinde (1299-1928)
c- Anadolu Türkçesi: Sade bir yaşam sürdüren Türk halkının konuştuğu arı Türkçe. 1928'de Türk Harf Devrimi yapılarak Latin alfabesi alındı. Türk Dil Kurumu kurulup, öztürkçecilik hareketi başlatıldı.
DİLİN ALT BÖLÜMLERİ: Lehçe, Dialekt, Şive, Ağız, Aksan.
LEHÇE: Dilin eski kollarıdır. Lehçede ses, şekil ve kelime ayrılığı bulunur, örneğin: çuvaşça ve oğuz lehçeleri. 5 veya 7 Türk dili lehçesi vardır. Bunlar; Çuvaş , Halaç, İdil, Kıpçak, Karluk, Oğuz ve Saha-Yakut.
ŞİVE: Dilin tarih akışı içinde kollara ayrılmasıyla oluşur Ses ve şekil ayrılığı bulunur. Örneğin; Kırgızca, Kazakça, Özbekçe gibi. 48 Türk dili şivesi vardır. Anadolu Türkçesini İstanbul şivesi temsil etmektedir
AĞIZ: Dilin ulusal sınırlar içinde ve son zamanlarda oluşan ses ve şekil değişiklikleridir. Günlük konuşma ile yazı dili arasındaki farktır. Trakya, Burdur, Kütahya ağızları gibi. Örneğin; Adanalıyım-Adanalıyık, Gidelim-Gidek, Ne ile-Nasıl-Neyle, Ne yapıyorsun-Nörüyon, ne edeceksin-netcen, bigele gibi.
Yörüklerle (Aydınlı) aynı lehçe, şive ve ağızı kullanan Türk boyları: Avşar, Bayat, İğdir, Karaevli, Yabır-Yapar ve Yazır gibi Oğuz Boyları ile diğer Türk boy ve topluluklarından: Abdal, Bekdik, Çayhan-Çayan, Evci, Gagavuz, Karay-Karaimler, Manav,Tahtacı ile Kuzey Afganistan-Güney Türkistan Türkleri.
TÜRKLERİN KULLANDIĞI ALFABELER
1- Orhun Alfabesi: Türk boylarının damgaları ile Anadolu'da Yörük obalarının kullanmakta olduğu sembol ve enlerden (tanıtıcı bellik ve ongun işaretlerinden) meydana gelmiştir. Harfler, Türk oymak ve obalarının doğal çevrelerinden ve günlük hayatta kullanılan ok, yay gibi eşya ve aletlerden örnek alınarak geliştirilmiştir. İskit, Hun ve Göktürklerce kullanıldığı bilinmektedir. Işıkgöl yakınlarında bir İskit mezarında bulunan gümüş tabak üzerindeki Orhun yazısının, İ.Ö. 5. yüzyıla ait olduğu belirlenmiştir. Ayrıca 552-744 yılları arası Orhun vadisine dikilen abide yazılarında da Orhun alfabesi kullanılmıştır. Yenisey Kırgız yazıtları harfleri de Orhun alfabesidir. Kuzey İtalya ve Tuna havzasında ele geçen Etrüsk ve Avrupa Hun dönemine ait eşyalar üzerinde de Orhun yazısı görülmektedir. Orhun alfabesi 38 harflidir. Göktürk yazısı da denilmektedir.
2- Uygur Yazısı: İranlı Soğdlardan alınan bir alfabedir 14 harflidir. 745-1209 yılları arası kullanılmıştır. Bu alfabeyle yazılmış bir çok kitap ve duvar yazısı günümüze ulaşmıştır.
3- Sanskritçe-Eski Hind Alfabesi: Budizm ve Maniheizm ile ilgili bazı dini metinlerin yazılmasında Sanskritçe yazısı kullanılmıştır
4- Arap Alfabesi: İranlılar (Sasaniler) Halifeler döneminde (632-661) müslüman olunca soğd Alfabesini bırakarak Arap Alfabesini aldılar ve bunda bazı değişiklikler yaparak, örneğin Arapçada olmayan "P" harfini ekleyerek yeni Fars alfabesini oluşturdular. Türkler Arap alfabesini Farslardan - Samanilerden aldı (840-1090). Bu alfabeyi almada, Uygur ve Karluk Türklerinin İslam dinine girmeleri etkili olmuştur. Arap alfabesi 29 harflidir. Fars alfabesi ise, üç yeni harf ilavesiyle (P,N,Y) 32 harflidir. Karluk Türkleri 751 yılında Arap ordularıyla işbirliği yaparak Çin'e karşı savaştılar. Selçuklu ve Osmanlı Türk devletleri de resmi yazışma harfleri olarak Arap alfabesini kullandı. Okur-yazar oranı %2.5 ile 6 arasıydı.
5- Kiril Alfabesi: SSCB'ye bağlı olarak yaşayan Azeri, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen gibi Türk boy ve topluluklarının eğitim-öğretim ve yazışmalarında; Kiril Slav alfabesi kullanımı 1920-1928 yılında zorunlu hale getirildi. Böylece Batı Türkistan, İdil, Balkanlar ve Kafkasya'da yaşayan Türkler, Kiril Alfabesini kullanmaya başladılar. 1991 yılında bağımsız olan 5 Türk Cumhuriyeti yetkilileri, Latin alfabesine geçmeyi planlıyorlar!
6- Grek-Yunan Alfabesi: 1826-1915 yıllarından ve özellikle de1923 tarihli Lozan Antlaşmasından sonra, Yunanistan'ın Batı Trakya bölgesinde bırakılan Türklerin eğitim-öğretim ve resmi yazışmalarında kullandığı alfabe.
7- Latin Alfabesi: 23.04.1920 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, batıyla ilişkileri geliştirmek ve memleketteki okur-yazar oranını arttırabilmek için; 1928 yılında Latin alfabesine geçti. Eğitim-öğretim ve resmi yazışmalarda Latin alfabesini kullanma zorunluluğu getirdi. Bu yeni Türkçe alfabe 29 harflidir. İngiliz alfabesindeki Q , W ve X harfleri yoktur.
8- Çin Alfabesi: Çin Hükümeti, hakimiyeti altında bulunan Doğu Türkistan Türklerine, 1949 yılında Çin alfabesini kullanma zorunluluğu getirdi. Çin alfabesi 50 bin harf karakterli şekil kelimeden oluşmaktadır. Türklerin, Hunlar ve Göktürkler döneminde de isteğe bağlı olarak Çin alfabesini kullandıkları bilinmektedir. Normal yazışma için 2-3 bin harf-kelime yeterli olmaktadır.
TARİH BOYUNCA TÜRKLERİN GİRDİĞİ DİNLER:
1- GÖK DİNİ: Tek Tanrılı, tek yaratıcılı Hanif dini inancı. İskit, Hun ve Göktürkler ile İ.Ö. Çinlilerde Gök dine inanmakta idiler Daha sonra Konfuçyünizm, Taoizm ve Budizm inancını kabul ettiler.
2-BUDİZM: Bazı Türk kabileleri 7. yüzyıldan sonra Budizme girdiler. Türkler Buda adını Burkan olarak kullandılar.
3-MANİ-MANİHEİZM: Uygurlar 762 yılında Mani dinine girdiler.
4-MECUSİLİK: Bu dini kabul eden Türk Uruğlar’da oldu. Mazdeizm - Ateşperstlik
5-ŞAMANİZM: Doğa güçlerine saygı, büyü ve mistik ağırlıklı Şamanist inancı. Türkler, Moğollardan aldılar. Bazı Türk toplulukları bu inanca girdiler.
6-YAHUDİLİK: Hazar Devletine tabi Karay Türklerinin bir kısmı Yahudiliğin Karaim mezhebine girdiler.
7-İSLAMİYET: İslam dini Türkler arasında 751 yılından itibaren yayılmaya başladı. Fars Samanilerin ve Müslüman tüccarların etkisiyle 632-661 yılından beri kişisel olarak Türkler arasında İslam dinine girenler oluyordu. Karluk ve Uygur Türkleriyle, Türkmenlerin toplu olarak İslam dinine girmeleri 840 yılından sonradır. Abbasiler döneminde (750-1258) Türklerin büyük çoğunluğu İslam dinine geçmişlerdir. Ancak Araplar , sevinecek yerde Türkleri ayırmış ve dışlamıştır. Örneğin Irak ve Suriye’deki Türklerin durumu ve Suudi Arabistan’ın haç sırasındaki tutumu. Araplara göre; Türkten evliya, imam olmaz. İslam düşmanı münafıklar; sahte hadis uydurarak , Müslümanları; Alevi ve Suni olarak ikiye daha sonrada 72 fırkaya bölmüştür. Kuran’da , Hz. Muhammet ve 4 Halife döneminde Alevilik, Sunilik mezhep , tarikatçılık ve tasavvuf yoktur. Bunlar sonradan uydurulmuş , bidat ve hurafedir.
Kıpçak Kazan Hanı: Almış Han, 921’de Müslüman oldu ve 944 yılında Hacca gitti. Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğra Han da, ilk Müslüman olan Türk liderlerindendir.
8-HRİSTİYANLIK: Türklerden 9. ve 10. yüzyılda Hristiyanlık dinine girenler oldu. Rusların etkisiyle Hristiyanlığa geçen Türkler Ortadoks mezhebine tabi oldular.
GÜNÜMÜZ TÜRK DÜNYASININ İNANÇ DURUMU:
A- Farklı İnançlara Sahip Türk Boy ve Toplulukları:
1-Altay Türkleri: Budist ve Hıristiyan
2-Çuvaşlar: Hıristiyan
3-Dolgan: Şamanist
4-Gagauz: Hıristiyan-Ortodoks
5-Hakas: Hıristiyan
6-Karay: Yahudi-Karaim Mezhebi
7-Kreşin: Hristiyan
8-Kırımçak: Hristiyan
9- Saha-Yakut: Hristiyan ve Şamanist
10-Tuva-Tıva: Budist
11-Tofa: Şamanist
B- Şii-Caferi Türkler
l - Azeriler
2- Terekeme
3- Irak Tılafer Türkmenleri
C- Alevi ve Bektaşi İnancındaki Türk Boy ve Toplulukları:
1- Abdal: Adana, Kayseri, İçel-Mut-Silifke, Karaman, Kırşehir, Konya-Ereğli
2- Bayat: Hacıbektaş ilçesi halkı, Çorum.
3- Bayındır: Akkoyunlu oymağı
4- Çepni: (Karadeniz Çepnileri Sünni) G.Antep, Balıkesir, Kırşehir-Çiçekdağı
5- Evci: Adana-Tufanbeyli, Kırşehir, Afyon.
6- Şahseven: İran
7- Tahtacı: Adana, Mersin, Antalya, Balıkesir.
D- İslam Dininin Ehli Sünnet Mezhebinin Hanefi Kolundan Olan Türk Boy ve Toplulukları:
A, B, ve C maddelerinde sayılan Türk boy ve toplulukları dışındaki diğer Türkler İslam dininin Hanefi koluna mensupturlar Kazak, Kırgız, Tatar, Uygur ve Yörük gibi.
E- Türk Tarikatları: Kurucu din adamları Arap soylu ancak mensuplarının çoğunluğu Türk olan dini felsefi topluluklar.
1- Yesevilik: 12. yy. Ahmet Yesevi-Türkistan. (1103-1166)
2- Haydari, Haydariye; 13. yy. Horasan.
3- Babailik, Babailer: 13 yy. Amasya, Baba İshak.
4- Bektaşilik: 13 yy. Nevşehir, Hacıbektaş Veli. (1208-12070)
5- Mevlevilik: 13 yy. Konya Mevlana Celalettin Rumi. (1207-1273)
6- Ahilik: 13 yy. Kırşehir Ahi Evran Veli.
7- Süleymancılık; Süleyman Hilmi Tunahan (1880-1960).
Kadiri, Nurculuk, Makşilik, Rufailik gibi tarikatlar ise kürt ve arap tarikatıdır.
TÜRK HALK EDEBİYATI
A- Türk Destanları:
Sözlü olarak günümüze kadar gelen Türk destanları sayısı yüzü bulmaktadır. Türkü, destan ve orta oyunu gibi sözlü Türk edebiyatı ürünleri çok zengindir. Sözlü edebiyat ürünleri 12. yüzyıldan itibaren derlenip yazılmaya başlanmıştır. Bazı Türk Destanları:
1) Alper Tunga Destanı: İ.Ö. 7. yüzyılda yaşadığı bilinen Alper Tunga ile ilgili bilgileri; Kaşgarlı Mahmut Divanı Lügatit Türk adlı eserinde yine İranlı yazar (1010 yıllarında yaşamış) Firdevsi'nin Şehnamesinde bulabiliriz. Medler zamanında yaşamış ve İ.Ö. 626'da ölmüştür. Hükümet merkezi bu günkü Nahçivan’dır.
2) Oğuz Destanı; İ.Ö. 5 yüzyılda Oğuz Kağan'ı ve Oğuzları anlatmaktadır.(496-436)
3) İskit Hakanı Tomris Hatun (İ.Ö- 626): Oğlunu hileyle öldürten Med Kralını yendi. Tarihçi Heredot (İ.Ö. 490-425) yazdığı Heredot tarihinde bu konuyu da anlatıyor.
4) Uygur Türklerinin Türeyiş ve Göç Destanları
5) Hakan Su veya Şu Destanı: İ.Ö. 4. yüzyıi,330 yılında Makedonyalı Büyük Iskenderle antlaşma yapmış. Saka Hakanlığının başkenti Balasagun idi. Kaşgarlı Mahmud'un Divanı Lügat Türkünde bu destan özet olarak geçer.
6) Kırgız Türklerinin Manas Destanı: 10. yüzyılın olaylarını işliyor. Dünyanın en uzun metinli destanı.
7) Ergenekon Destanı
Erlik Han Destanı
9) Tuva Destanı
10) Ural Batır-Başkırt Destanı ve Tatar İdegey Destanı
11) Alıp Manaş-Altay Destanı
12) Dede Korkut Hikayeleri, 3. ve 10. yüzyıl Oğuzlarının yaşantılarını anlatır.
B- Türk Halk Müziği Çeşitleri:
Türk halk müziğine; Tatarlar Türkü, Nogaylar Cönk, Kırgızlar Cır, Kerkük Türkmenleri Hoyrat demektedirler.
Anadolu'da Söylenen Halk Müziği Türleri:
1- Ağıt-Yakım-Sagu
2- Atışma
3- Azeri Havası- Mahnı
4- Barak
5- Bozlak
6- Boğaz Havası: Kadınlarca gırtlaktan söylenir. Ezgi
7- Destan
8- Deyiş
9- Gurbet Havası
10- Gazel
11- Hoyrat – Kerkük Türkmenleri
12- Kına Havası
13- Koçaklama
14- Koşma
15- Maya
16- Mani
17- Mugam (Azeri)
18- Ovşama
19- Teke Zortlatması
20- Türkü
21- Uzun Hava
22- Yayla Havası, Varsağı
23- Yol Havası
24- Zeybek Havaları
TÜRK MİLLETİNE HİZMET EDENLER;
Türk Bağımsızlık Önderleri; Türk Aydınları, Türkçe’nin ve Türklüğün Bayrak İsimleri, Türk Bilim, Kültür ve Sanat Adamları:
A- TÜRKİYELİ VE BALKANLI AYDINLAR, ÖNDERLER:
1) Cumhuriyet Dönemi:
Mustafa Kemal ATATÜRK: 1881 Selanik-1938 İstanbul. T.C. Devletinin kurucusu. Asker, Devlet adamı, Nutuk adlı eserin yazarı. "Ne Mutlu Türküm Diyene" özdeyişini söylemiştir.
Ömer Seyfettin: 1884 Balıkesir Gönen- 1920 İstanbul. Asker, yazar. Hikaye kitaplarıyla tanınmıştır.
Arif Nihat Asya: 1904-1975. Şair. Öğretmen, Bayrak şiiri meşhurdur.
Dr. Sadık Ahmet: 1945-1997. Batı Trakya Türkleri, İnsan Hakları Lideri, Yunanistan.
Aşık Veysel Şatıroğlu: Sivas, 1894-1973. Halk şairi
Mehmet Emin Yurdakul: 1869-1944. Şair.
Nihal Atsız: 1905-1975 Bozkurtlar romanı yazarı.
İgnacz Kunos: 1860-1945. Macaristan vatandaşı Türkolog. Aslı Kuman Türkü. Macarca Kun-Kunos; Kuman, Kumanlı anlamında. 5 yıl Türkiye'de kaldı Türk Halk Ürünü; Türkü, mani ve masalları derleyip yayınladı.
Orhan Saik Gökyay: 1944. Şair. Bu vatan kimin şiirini yazdı.
2) Selçuklu ve Osmanlı Dönemi:
Ahmet Gülşehri: 1250-1335. Kırşehir. Anadolu'daki ilk Türkçecilerden. Mevlevi. Fütüvvetname ve Mantıkuttayr adlı eserleri var "Ne derviş isteriz sahip ne sultan, Ne dert işimize gelir ne derman"
Süleyman Türkmani: 1214-1281. Kırşehir. Mevlevi. Tezkerei Evliya adlı eseri var.
Yunus Emre: 1241-1321. Kırşehir, Eskişehir, Karaman. İlk Türkçeci Tasavvuf Şairi. Divanı var. Sevginin Ozanı
Aşık Paşa: 1272-1333, Kırşehir Anadolu’daki ilk Türkçeci. Garipname adlı eseri var.
Nasreddin Hoca: 1208-1284 Akşehir. Halk filozofu, nüktedan-mizah ustası, güldürücü, düşündürücü, uyarıcı fıkraları vardır.
Piri Reis: 16.yy. Denizci, Haritacı. Karamanlı.
Katip Çelebi: 1609-1658. Takvimü Tevarih, Fezleke ve Keşfiizzünun yazarı. Adı Mustafa.
Evliya Çelebi: 1611-1682. Seyehatname yazarı,Kütahya.
Süleyman Çelebi 1342-1421 Bursa. Mevlit yazarı.
Pir Sultan Abdal: 1520-1565. Ozan, Sivas.
Vani Mehmet Efendi: 1620-1685. Araisül Kuran ve Nefaisül Furkan adlı eserin sahibi. İslamİyetle Araplığı ayırmış, Türk düşmanlığına karşı çıkmış. Mezarı Bursa’da. Zülkarneyn Peygamber; Oğuz Kağan’dır demiş
Koçyiğit Köroğlu: Ozan, zulme başkaldırıda halkın sesi, halk kahramanı. Bolu, Kars, K.Maraş, Türkmenistan.
Dadaloğlu: Ozan, halkın özgür ve cesur sesi. Çukurova. 1785-1868
Karacaoğlan: Ozan. Aşk şiirleri , Çukurova, Toroslar. 1606-1689
Ercişli Emrah: Ozan. 17. yy.
Süleyman Paşa: 1838-l892.Kastamonulu. Asker ve yazar.
Ahmet Vefık Paşa: 1823-1891 Vali, sadrazam, yazar.
3) Azerbaycan, Irak Ve İlk Dönem Selçuklu, Osmanlı Aydınları, Önderler:
Kutalmışoğlu Süleyman Şah: 1078-1086. Anadolu Selçuklu Devleti kurucusu. İznik.Caber Kalesi,Suriye.
Kılıç Arslan: 1092-1107. Anadolu Selçuklu Sultanı. Anadoludan Türkleri, Kudüsten Müslümanları çıkarmak isteyen Haçlı Ordusuyla savaştı
Çaka-Çakan Bey: 1080-1091. İzmir beyi. Anadolu’da ilk donanma kuran Türk komutanı.
Ertuğrul Gazi: 1188-1281. Oğuz, Kayı boyu beyi. Gündüz Alpin oğlu ve Osman Gazinin babası.
Osman Gazi: 1281-1324 Osmanlı devleti kurucusu.
Karamanoğlu Mehmet Bey: 1277’de Türkçeyi resmi dil olarak kabul etti. Karaman
Mirza Küçük Han: 1881-1921. Güney Azerbaycanın bağımsızlığı için mücadele etti. İttihadı İslam Cemiyetini kurdu. Cengelliler Hereketi liderliğini yürüttü Dış destek bulamadığı için başarılı olamadı
İmadettin Nesimi: 1369. Azeri. Şair, Felsefeci
Fuzuli: l6.yy. Azeri. Şair.
Habibi: 1470-1520. Azeri şair.
Genceli Nizami: 13.yy. Hüsrev ve Şirin yazarı
Mehmet Emin Resulzade: 1884-1955. Azerbaycan bağımsızlık önderi.(1918)
Serdarı Milli Settar Han: 1914. G. Azerbaycan bağımsızlık önderi
Şeyh Mehmet Hıyabani: 1880-1920. G. Azerbaycan bağımsızlık önderi.
Ruhi: Irak Türkmeni, Şair.
Uzun Hasan Bey- Hasan Padişah: Akkoyunlu Devleti Hükümdarı (1340-1502). Kuranı Kerimi Türkçeye çevirtti. Türk tarihini araştırıp eser yazdırdı.
B- TÜRKİSTANLI AYDINLAR, ÖNDERLER:
l) Devlet Adamları-Askerler:
Alper Tunga: İ.Ö 653-625; Saka Hakanı. Bir görüşe göre;Pers şahı2. Kiros-Keyhüsrev döneminde İ.Ö 555 de öldürüldü.
Tomris Hatun: İ.Ö. 625 Azerbaycan. Saka Hakanı, Medleri yendi.Pers döneminde 529’da savaştığı ileri sürülüyor
Teoman-Tuman-Duman: İ.Ö. 240-209 İlk Kun-Hun Türk Devlet Hakanı
Mete Han (İ.Ö: 209-174) Gökhun-Kun Hakanı Onlu Ordu Sistemini oluşturdu.
Oğuz Han İskit Hakanı, İ.Ö. 496-436. Ötüken. 24 Türk boyunu bir araya getirerek Oğuzlar adıyla bir Türk birliği kurdu. Kurultayda Oğuz Kağan unvanı verildi.
Bumin Kağan: 552. Göktürk Devleti kurucusu. Ötüken.
İstemihan: 557. Göktürk Hakanı.
Toraman: 515. Akhun devleti hakanı. Aksuvarınoğlu.
İlteriş Kutluk Kağan: 680-692. İkinci Göktürk devleti kurucusu.
Bilge Kağan: 684-734. Göktürk hakanı, Orhun Abidelerini diktirdi.
Gültekin: 685-731. Bilge Kağanın kardeşi. Göktürk orduları komutanı.
Kürşad: 639. Hun Türkleri, 630 yılından beri devam etmekte olan Çin esaretine karşı, Kürşat önderliğinde ayaklandı, ancak başarılı olamadılar Kürşat, Türklerin gönlündeki hürriyet meşalesini yakan Alperenlerin lideri.
İnal Böğü; 716. Göktürk hakanı. Kapgan Kağanın oğlu. İnallı göçebe Türk oymakları bunun soyundan gelse gerek.
Kutluğ Bilge Gül Kağan: 745. Uygur Devleti kurucusu. Orhun nehri kıyısında Ordubalık şehrini kurdu. Yerleşik hayata ilk geçen Türk boyları; Uygurlar ve Tatarlardır.
Bayınçur: Uygur Kağanı.
Alp Kutluk Bilge Kağan: Uygur Hakanı.
Aslan Kağan: Uygur Hakanı.
Alptekin: 962. Karluk. Gazneli Devleti kurucusu. Diğer önemli Hakanlar, Sebüktekin, Sultan Mahmut.
Manas: 992. Kırgız halk kahramanı. Er Manas’ın hayatını anlatan Manas Destanı; dünyanın en uzun destanıdır.
Selçuk Bey: 960-1009. Oğuz- Kınık boyundan. Büyük Selçuklu devleti kurucusu. Dokak beyin oğlu.
Tuğrul Bey: Büyük Selçuklu Sultanı.
Çağrı Bey: Selçuklu komutanı, Tuğrul Beyin kardeşi.
Alparslan: (1029-1072) Selçuklu Hakanı. Malazgirt savaşını kazanarak Anadoluyu Türklere yurt yapan komutan.
Turan Şah: 1085-1097.Kirman Selçuklu Sultanı.
Saltuk Buğra Han: 893-959. Karahanlı hükümdarı. Kaşgar. ilk Müslüman olan hükümdar.
Razıyye Hatun: 1236. Delhi Türk Sultanı. İltutmuşun kızı. Askeri valiler sultanlığına karşı çıkarak ayaklandılar, îç savaşta öldürüldü.
Babür Şah: 1483-1530. Hindistan, Pakistan ve Afganistandaki Babürlü devleti kurucusu. Cengiz Han ve Emir Timur'un torunu. Babürname adlı hatıratın yazarı.
2) Bilim, Kültür ve Sanat Adamları:
Dede Korkut: 4. ve 5. yy. Bilge, filozof. Türkistan. (216,244 – 350,552)
Ali Şir Nevai: 1441-1501. İlk Türçeci yazarlardan. Herat. Aslen Uygur Türkü. Muhakemetül Lügateyn, Hamse adlı eserin yazarı.
Yusuf Has Hacip: 1019-1069. Balasagun. Kutadgu Biliğ’in yazan.
Mahtum Kulu: 1733-1798. Türkmen şairi. Aşkabat.
Kaşgarlı Mahmut: 1074. Divanı Lüğatit Türk’ün yazarı.
Edip Ahmet Yükneki: 12. yy. Atabetül Hakayık. Taşkent’li. Şair ve yazar.
Abdülkadir Meragi: 1353-1435. Besteci. Azeri. Herat.
UluğBey: 1394-1449. Semerkant. Astronom. Emir Timurun torunu. Kurduğu rasathanede Ali Kuşçu, Mesut Kaşi gibi bilim adamları yetişti. Semerkant Emiri. Asıl adı Muhammet Turgay.
Biruni: 973. Ay haritası ve atlasında adı bulunan Türk astronom.
Nasireddin Tusi: Türk astronom.
Farabi: 870-950. Asıl adı Muhammet Tarhan Uzluk. Oğuz. Türkistanlı Filozof.
Mahmut Carullah Zemahşeri: 1134. Keşşaf Tefsiri ve Arapça-Farsça-Türkçe sözlük yazdı. Özbekistan-Harzemli.
Faraplı İsmail Cevheri: Lügat kitabı yazarı.
Şekkaki: 15. yy. Semerkant. İlk Türkçe divan yazan şairlerimizden.
3) Son Dönem Türkistanlı Aydınlar, Önderler:
İ. Yusuf Alptekin: 1901-1995. Uygur. Doğu Türkistan’lı. Bağımsızlık önderi. Türkiye’ye geldi ve İstanbul’da öldü.
Osman Batır: 1898-1951. Kazak. Doğu Türkistan bağımsızlık önderi.
Canım Han Hacı: 1933-1946. D. Türkistan bağımsızlık önderlerinden.
Ali Beğ Hakim: 1933-Kazak D. Türkistan bağımsızlık önderlerinden.
Ebül Gazi Bahadır Han: 1603-1663. Özbek. Hive Hanı. Şecerei Terakime ve Şecerei Türk eserleri yazarı.
Fazlullah Reşidettin Tabip: 1248-1318. İlhanlı devleti veziri. Camiut Tevarih yazarı (Türk Tarihi ve Oğuz Kağan Destanı).
Süleyman Çolpan: 1917. Özbek şair "Ağlama yurdum, gerçi bu gününde yoksa da bahar-Gelecek günlerde bahtın yıldızı parlayıp yanar." Adlı şiir onundur.
Esferayinli Hasanoğlu: 13. yy. Horasanlı şair.
Mehmet Emin Buğra: Uygur. Doğu Türkistanlı aydın.
Ali Han Töre: D. Türkistan bağımsızlık önderi. 1944. "Milletimiz Türk, Dinimiz İslam ve vatanımız Türkistan" sözünün sahibi.
C- İDİL, KIRIM VE KAFKASYALI AYDINLAR, ÖNDERLER:
İsmail Gaspıralı: 1851-1914. Kırım Tatarı. Yazar, gazeteci. Türk Dünyasının, dilde, fikirde, işte birliği için mücadele eden aydın
Yusuf Akçura: 1876-1935. Kazan Tatarı, Yazar
Prof Zeki Velidi Toğan: 1913-1944. Başkırt Yazar.
Abdullah Tukay: 1886-1913. Kazan Tatarı. Şair.
Mir Sait Sultan Galiev: 1892-1940. Tatar, Aydın.
M.Ayaz İshaki:1900-1945
A Battal Taymas: Kazak tarihçi.
S. Maksudi Arsel: 1917. Tatar. Yazar.
Süyümbike Hatun: 1519-1557. Kazan tatarı. Halk kahramanı.
Ural Batır: Başkırt. Halk kahramanı.
Prof. N.F.Katanov: 1862-1922. Hakas. Dilbilimci. 60 bin kelimelik Türk Lehçeleri Sözlüğünü meydana getirdi. Sagaylar, Tuva Dili, Şamanlık konularında araştırma inceleme ve 48 Türk lehçesinin karşılaştırmalı analizini yaptı, Türkolojinin ana kaynağı bu eser 1600 sayfadır.
Mağcan Cumabayev: 1893-1938 Kazak. Yazar.
Abay Kunanbayev: 1845-1904. Kazak. Şair.
Muhtar Avezov: Kazak aydını
M. Çokay: Kazak aydını (1922)
Sahabettin Mercani: 1818-1889. İdil. Aydın.
K.Abdülkadir Naşiri: 1824-1902. İdil. Aydın.
Hüseyin Feyzhani: 1826-1866. İdil. Aydın.
İdegey:1352-1419. Tatar. Halk kahramanı
Ali Kezer'in Türk Dünyası ve Yörükler adlı kitabından alıntıdır...[/size]