KARADENİZDE YEMEK KÜLTÜRÜ
Karadeniz’i anlatmadan önce, yurdumuzun genel yemek
anlayışını ve sanatından bahsetmek yerinde olacaktır. Gerçektende
yurdumuzun mutfak menüsü çok zengindir. Bazı entel çevreler, Türk
mutfağı yerine Çin Mutfağı, İtalyan Mutfağı…vb. seçerler fakat bun-
lar bir istisnadır. Türk mutfağının şöhreti dünyaca bilinir,
İsterseniz, kısa kısa örnekler verelim: Hemen her ilde kebap
yapılır ama Adana, Urfa kebabının yeri daha başkadır. Tatlıları diye-
cek olursak Antep baklavasının şöhretine kimse ortak olamaz. Herkes
dondurma yapar ama Maraş dondurmasının yerini alması mümkün de-
ğildir. Bu örnekleri sayarken, çiğ köfteyi saymadan geçemeyiz.
Karadeniz’in, özellikle Rize’nin ikliminden mi yoksa suyundan mı-
dır bilinmez ama yemeklerinde bambaşka bir tad ve lezzet vardır. Tabii
sularının kireçsiz olması, yumuşak ikliminden gelen bir olgudur sanki. Yö-
remizde binlerce çeşit yemek yapılabilir, yapılıyor dersek, birileri çıkıp ta,
“Hadı canım sende olmaz o kadar çeşit.” diyenlerimiz çıkabilir. Şimdi, ben,
size hamsıdan buğulama,tava,kızartma,pilav, ekmek, ekşili… sayayım mı da-
ha? Karadeniz’in köylerinde, ninelerimizin, teyzelerimizin yaptığı yemekleri
saysam, ne sayfalar yeter, ne de zaman. Kara lahananın çorbası, haşlaması, dol-
ması, turşusu kara lahanayı, kebaba tercih eden birini görürseniz, sakın bu a-
dam delirmiştir demeyin. Gelin Karadeniz’e, yiyin, ondan sonra karar verirsiniz.
Süt ve süt türevlerinden elde edilen çökelek, peynir, kaymak, tereyağ, yoğurt
ve peynirli, kaymaklı hoşmeri, muhlama, kuş muhlaması, sadece yöre halkının de-
ğil, yöremize gelen misafirler tarafından da beğenilmektedir. Taze fasulyeden elde
edilen konserve, turşu, tavalisini yiyip te, tadını unutan yoktur.
Karadeniz’de yayla veya yaylacılık bir sevdadır, bir tutkudur. Yaylaların en
meşhur yemekleri süt ve sütten elde edilen yiyeceklerdir. Yaylada, taze tereyağını
bal ile karıştırıp yiyenler ve özellikle pileki denen ateş tuğlası toprağından yapılmış
ekmek pişirme aracının sırtını ateşte kızdırarak, ona yapıştırılan pidelerin pişirilerek
birlikte yenmesi, bölge halkının tiryakiliğidir. Meyvelerin yazdan kurutularak hoşaf
veya suda bekletilmesi ve kışın meyve ihtiyacını bu şekilde karşılaması da vardır.
Karadeniz bölgesinde, Özellikle Rize’de Lazca konuşmada olduğu için, yapı-
lan yemeklerin isimlerinde biraz değişiklik, ilçelerin birbirlerinden çok uzak olmasından
dolayı da, yemek çeşitlerinde değişiklik olacaktır.
Son olarak, İkizdere’mizde üretilip, dünyaca meşhur Anzer Balı’ nı sanırım duy-
mayan kalmamıştır.
EZELDENBEKAR/26.02.2008
ALATA KOLETİSİ
Eminim ki, bir çoğunuz bilmiyor, adını duymamış,
hatta Türkçe değildir, yabancı bir ülkenin dilindedir, diyenleri-
niz çıkacaktır.Haklısınız, tam Türkçe değildir. Zaten dilimizdeki kelimelerin çoğu yabancı dillerden gelmemiş mi?
Bundan yaklaşık 30 yıl önce, adını söylemeyeceğim bir bayan, yaylada, bana bir parça ekmek verdi, yemek için. Bu bildiğiniz fırında veya evlerdeki kuzinede pişen ekmek değil. Kalınlığı yaklaşık 2-4 cm ve daire şeklindedir.Soba üzerinde, pişirilir. Genelde insanlarımız, acele bir işleri olduğu zaman bu şekilde hamuru yoğurup kuzine veya soba üzerinde pişirirler. Buna, bizim Karadeniz de “Koleti” veya “Kolofi” derler. Pide diyende vardır belki ama Karadeniz deyimiyle adı Kolofidir. Bu bayanın bana verdiği kolofinin çok değişik bir tadı vardı. Bir kere tuzdan adeta zehir gibiydi. Sanki bütün evlerin tuzunu bu kolofiye doldurmuşlardı. Bir kere, kenarından ısırdıktan sonra hemen yere atmaya kalktım. O bayan bana kızdı: “Ne yapıyorsun, ekmek yere atılır mı?” dedi. Bende çok tuzlu olduğunu söyledim. Güldü.” Tabii ki tuzlu olacak;içinde yedi evin tuzu var.” dedi. Ben meraklı gözlerle ona bakarken, anlatmaya başladı:” Bak dedi Aydın, buna ‘Alata Kolofisi’ derler. Yedi nikahlı kadının evinden un, yedi nikahlı kadının evinden tuz ve yedi çeşmeden de su alınarak, bunlar yoğrulur ve bu kolofi yapılır. Bu kolofiden yersen, gece rüyanda seni seveni görürsün.” dedi. O günden sonra, aşk rüyaları adı geçse, aklıma hep bu Alata Kolofisi gelir. Hiç denemedim. İsterseniz, siz deneyebilirsiniz. Karadeniz kültürünü anlatmada, bizimde bir katkımız olsun diye kaleme aldım. Yoksa, o tuzlu ekmeği yemeye hiç niyetim yok.
ASİNKET/26.09.2007
HALK OYUNLARI VE MÜZİK ARAÇLARI
A-Halk Oyunları
1-İki ayak atlama
Tek başına oynanabildiği gibi, ikili,üçlü yada
daha çok kişi ile de oynanabilir. Karadeniz yöresinin
en kolay oynanan oyunudur. Genelde düğünlerde, kızlı
erkekli guruplar halinde oynanır. En çok kemençe eşliğinde oynanan bir oyundur.Atma türküler eşliğinde oynanır.
2-Üç ayak atlama: Bu oyun, yukarıda anlatılan oyuna benzer. Ancak biraz daha ustalık isteyen bir oyundur. Bu oyunda kemençe eşliğinde oynanır.
3-Titreme: İnsanı oynarken titreten yada terleten bir oyundur.. Tekli, ikili veya guruplar halinde oynanır. Oyuncular, çember halinde olabildiği gibi, çizgi halinde de olabilirler. Diğer oyunlarda oyuncular hızlı hareketlerle dönerken, bu oyunda daha yavaş dönerler.
4-Hemşin Horonu: Bu horon, genelde Rize’nin Hemşin ilçesinde yaygın olduğu yada o yöreden yayıldığı için bu adı almıştır. Bu oyunda önce yavaşça ileri-geri ayaklar üzerinde sıçrama ile başlar, daha sonra, bir sağa bir sola giderek horon devam eder. Sonunda, bir de “Düşme” yapılır. Eller birbirinden ayrılarak, bir öne, birde arkaya dönerek alkış yapılır.Eller tekrar bağlanır ve yine bir sağa, bir sola giderek oyun devam eder.
5-Sıhsaray: Ustaların oyunudur. Genelde bu oyunu, çok iyi bilen, orta yaş yada üstündeki erkekler tarafından oynanır. Oyunun en hareketli yerinde, sağ ayak ilerde, topukla yere iki defa vurulur, geri çekilir, tekrar aynı hareket yapılarak oyun devam eder. Diğer oyunlarda 10-15 kişi oynarken görürsünüz fakat bu oyunda, o sayının yarısını bile bulmak zordur. Bu oyunu bile çok azdır. Gençlerden bu oyunu bilen ve oynayan hiç yoktur dersem her halde yanlış olmaz.
6- Köçek: Oryantallerin yaptığı gibi göbek atmaya benzer. İçinde davranış ve figürlerden dolayı çok günah olduğuna inanılır ve kimse bu oyunu oynamak istemez.
7-Sallama: El, kol ve akyaların en hareketli olduğu bir oyundur. Orta yaş ve daha çok bu yaşın üstündekiler tarafından çok seyrek oynanır.
B-Müzik Aletleri:
1-Kemençe: Yaklaşık, 40-50 cm uzunluğunda, normalde balığa benzeyen bir şekilde içi boş olup, üç tane teli ve bu telleri gerektiğinde sıkıp gevşetmeye yarayan küçük çubuklar vardır. Sesin çıkması için, sayta denen bir yayın bu tellere sürtülmesi gerekir. Bir elle, sağa ve sola sürtünen yay ve diğer eliyle de parmaklarıyla o çıkan sese nota yada Karadenizlinin deyimiyle “hava veya ahenk” verilir. Karadeniz düğünlerinin olmazsa olmazlarından biridir. Ayrıca, kemençe yapan atölyeler de yapılarak bir geçim kaynağı haline gelmiştir.
Bahattın Çamur, Hüseyin Köse, Şevket ve Ali Köroğlu,Nazım Çubuk, Hasan Delihasan,Saffet Genç, Kâtip Şadi ve Yusuf Cemal Keskin,Hüseyin Erbaş sayabildiğimiz kemençe çalma ustalarıdır.
2-Tulum: Kuzu veya oğlak derisinin yüzülerek, tüylerinin kazınıp düz bir kumaş şekline gelmesi, dahası hazırlanması çok zor olan bir müzik aletidir.Üfleme çubuğundan üfleyerek, tulumun içine hava doldurulur. Öteki ucunda da “Nav” denen sesleri ayarlayan, düzenleyen bir parça daha vardır. Bu navda, karşılıklı delinmiş 10 tane delik ve içlerinde sesi çıkaran ince yapraklar vardır.Hava temas edince bu yapraklar titrer ve ses çıkar, tulumu çalan kişi de parmaklarını o deliklere kapatıp açarak, sesin değişik şekillerde çıkmasını sağlar. Tulum daha Çok doğu Karadeniz de, özellikle Pazar, Hemşin,Fındıklı ile eskiden de İkizdere’nin Cimil Köylerinde çalınırdı .
3-Bağlama: Son yıllarda, Karadeniz de ki yerini almıştır.Daha çok elektronik türde olanlar tercih edilmektedir.
4-Org: Çıkardığı ses bakımından tulum ve kemençeye çok benzediğinden ve müziğimizdeki değişimlerden etkilenerek, düğün, nişan vb eğlencelerde yerini almıştır.
Bu saydığımız müzik aletlerinin hepsinin de kullanıldığı ortamlarda vardır.Yeni yeni ortaya çıkan sanatçılarımız ve TV ve radyo kanalları sayesinde, kim bilir ilerde daha neler görecek ve duyacağız.
Kalın sağlıcakla. En kötü gününüz hep böyle müzikli olsun.
HEPBEKAR/17.05.2007
BATİL İNANÇLAR
Yöremizde, her ne kadar kültürel ve sanatsal faaliyetler yer alsa da, halkımızın batıl inançlara olan bağlılığı da devam etmektedir. Aşağıda, isimlerini ve getireceğine inanılan sonuçları okuyacaksınız.Bu inançlardan bazıları, yüzyıllar öncesine dayanır. Bu inançlar, halkın belleğinde öylesine yer etmiş ki,günlük yaşamda bile onları etkilemekte, neşelenip üzülmelerine bile etkileri vardır.
İNANILAN ÖBJE VEYA SEMBÖL SONUCU
Kulağın kaşınması Yağmur yağacak
Ayakların ağırması Yağmur yağacak
Göz kapaklarının hareket etmemesi Misafir gelecek
Çay bardağında, çay otu düşmesi Misafir gelecek
Yaşlı çakalın (pardı) pavlaması Biri ölecek
Elden düşen bardağın kırılmaması Uğursuzluk var
Sağ elin kaşınması Kârlı bir iş
Sol elin kaşınması Zararlı bir gün
Biz, şimdilik aklımıza gelenleri yazdık. Sizin bildikleriniz veya duyduklarınız varsa, bize maille bildirebilirsiniz.
HEPBEKARAYDIN/11.03.2007
KARADENİZ KÜLTÜRÜ
Kültür ile medeniyetin aynı anlama geldiğini kabul etmek, hemen hemen hepimizin yaptığı bir hatadır.Kültür:Bir insanın doğumundan ölümüne kadar g eçen sürede edinmiş olduğu bilgi, beceri, yetenek,anlayış, hoşgörü vb davranışların bütününe denir.Medeniyet ise:Hayatı boyunca edinmiş olduğu doğru bilgi ve becerilere denir. Biz, bu yazımızda Karadeniz kültürü hakkında bilgiler vermeye, daha doğrusu bir şeyler anlatmaya çalışacağız.
Karadeniz bölgesinin insanı, vatan sevgisiyle doludur.Vatan,bayrak,namus,askerlik görevi her şeyin üstündedir. Deli doludur, hırçındır,kavgacıdır, aşırı sever, sevdiğinin yoluna canını vermekten asla tereddüt etmez.Eğlenceye meraklıdır.Şu düğün senin, bu düğün benim gezer, oynar.Yemek mi eğlence mi diye sorarsanız, her ikisi de lazımdır yanı birinden asla feragat etmez.Yayla şenlikleri, festivaller, düğünler, şenlikler Karadeniz insanının karakteridir.
En iyi para getiren işini, yıllarca kara sevdalı olduğu sevdasını, askerlik çağı gelende hepsini unutur; gider vatan görevini yapar, askerlik bitince, evine döner ve kaldığı yerden tekrar devam eder. Karadeniz halkı misafirperverdir.Biz bu yazıları yazarken, okuyan arkadaşlar diğer bölgenin insanları vatanı sevmiyor, misafirperver değillerdir diye asla bir kuşkuya veya bir tepkiye gerek görmesinler.Benim güzel yurdumun güzel insanları doğusuyla, batısıyla, kuzeyiyle ve güneyiyle bir bütündür. Biz bu yazımızda Karadeniz kültürünü anlatmaya çalışıyoruz. Yoksa art bir niyetimiz olmaz ve olamazda!...
Karadenizli olarak düştüğümüz hatalardan biride: Folklor denince aklımıza hemen horon tepmek veya bizim deyimimizle horon etmek yada horon ekibi gelir. Oysa folklor halk bilimi demektir. Tabii ki bunun içinde horon tepmek de var ama, sadece horon anlamına gelmiyor. Halkın kendi geçmişinden gördüğü, duyduğu, kendisinin veya başka ailelerden gelen türkü, ninni, masal, oyunlar vb. Folklorda kültürün içinde yer alır. Karadeniz folkloru çok zengindir. Düğün adetleri, gelenek veya görenekleri, kız isteme, “yeddi, kına gecesi, enişte cezalandırma…” bu saydıklarımız, sadece denizde bir damla olarak ifade edilebilir.
Karadeniz de, evlerde bulunan kuzine de denen bu fırınlı sobalarda hem ekmek hem de sobanın üzerinde yemek pişirilir.Resimde, sağda görülen kara kazanda ise, çok eskilerde yemek pişirilirdi. Bu resim,İkizdere/Ilıca Köyü’nde açılan kursta, kursiyer bayanların, el emeği diktiği elbiseleri de görüyorsünüz.
Karadenizin yemek kültürü de harıkadır. Trabzon Akçaabat Köftesi, Hamsiköy sütlacı, Vakfikebir’in bayatlamayan ekmeği,Rize’deki hamsi tava, kızartması, buğulaması, pilavi, hoşmerisi, kara lahana dolması ve çorbası, hele hele, ünü Türkiye’nin sınırlarını bile aşan İkizdere Anzer balının adını duymayan kaldı mı, bilmem doğrusu. Trabzon denince, aklımıza yayla şenliklerinin babası sayılır Kadırga Şenlikleri, Sultan Murat Yayla Şenlikleri, Rize’deki haziran, ağustos ayları arası yapılan Çay Festivali ve yine Rize’nin İkizdere ilçesindeki Büyükyayla Şenlikleri,Ekşioğlu Ovit Dağı Şenlikleri,Tozköy
Likapa Şenlikleri vb. saymakla bitmeyecek kadar çoktur. Yaz aylarında, özellikle haziran ve ağustos aylarında yapılan bu şenlik ve festivallere, Türkiye’nin, hatta dünyanın diğer ülkelerinden bile duyan gelebilir, herkes davetlimizdir. İşte Karadeniz insanı budur ve güzellikleri, doğayı, eğlenceyi hep kendi aralarında değil, bütün insanları davet ederiz ve ediyoruz, edeceğiz de.
Düğünlerimizdeki davranış, tutum ve törelerimiz diğer bölge ve illerimize benzer. Ancak aralarında bazı farklılıklarda yok değildir. Çok eskiden kız istemeye giden erkek tarafının en büyük baş ağrısı, kız tarafının isteyeceği “Başlık parası” olurdu.Bazen bu para çok olunca erkek tarafı ya düğünden vazgeçer yada koyu bir pazarlık yapılırdı. Halk arasında ismi en çok duyulan “beşibirli” adıyla bir takı vardı ki, herkes bu takıyı almaya cesaret edemezdi. Kız-erkek tarafı anlaşırlarsa, önce “sözkesme” dedikleri bir karar verirlerdi. Belirledikleri bir tarihte de düğün yapılırdı.Tabii ki yapılacak takının yanında bir de “uruba” dedikleri elbise alırlardı. Elbiseler ise “konsol” denilen bir sandığa konur, düğün günü erkek tarafında olacak şekilde, kızın evinde asılır ve görmeye gelen kadın ve kızlara gösterilirdi.Düğünün yapılacağı günden bir gün öncesine “kına gecesi” denir ve o gece kızın evinde genellikle bayanlar kendi aralarında müzikli bir eğlence yapılır.Kemence ve tulum eşliğinde oyunlar oynanır.Kızın eline kına yakılır.Ertesi sabah, erkek tarafı kendi çevresinden kadın, erkek toplar ve birlikte yaya veya araba ile eskiden hatta bugün bile, yurdumuzun bazı yerlerinde gelini at üstünde eve getirirler. Gelini almaya erkek tarafından damadın anne ve babası, abisi, amcası vb kişiler gider.Ayrıca bazı yerlerde de damat da birlikte gider. Kız tarafı onlara hoş geldiniz diyerek kapıda karşılarlar. Kız, evden çıkarken, biraz sevinçten, birazda yabancı bir eve gitmenin acemiliği yüzünden ağlar ve kızın başına para veya şeker dökerler.Erkek tarafı kızı alıp giderken, yolda bazı kimseler “yol kesme” dedikleri işi yaparlar.Düğün sahibi onlara para verir ve yolu açarlar. Bu geleneksel bir adettir; kimse itiraz etmez. Gelin eve girince damat tarafı, düğüne çağırdığı kişilere yemek yedirirler. Sonra, bölgemizin veya ilçemizin müzik aletleri eşliğinde kemence, tulum, org veya bağlama ile oyunlar oynarlar. Gelin ile damadı da aralarına alırlar.O çevrede bulunan veya kız tarafından gelen kişiler bu evlenenlere atma türkü söylerler. Bazen bu türküler aşırı olur, her iki tarafta kavga ederler fakat genelde sakin geçer düğünler. Eskiden düğünlerde silah ta atılırdı. Bir çok kişi bu yüzden ya öldü yada yaralandı. Onun için artık kimse bu işe istekli değildir.
Düğünden yaklaşık bir hafta sonra “yedi” denen bir gece ayarlanır. Bu gecede damat ve yanında birkaç kişi ile gelin kızın baba evine giderler. Yemekler, özellikle baklava tercih edilir. Kızın çevresinden, “çenesi kuvvetli” birini seçerler ve o kişi damadı tanımak ister.Damadın adamları da damadı göndermek istemezler. Bir kaç saatlık konuşmadan sonra, baklava ortadaki masanın üstüne konur.Baklavayı kesmek için bıçak gelir fakat bıçak kesmez.Onu bilemek için bileği gerekiyor. İşte o bileği de damadın verecek olduğu paradır. Para ne kadar çok olursa bıçak da o kadar iyi keser. Neyse, damat parayı verir ve bıçağa sürtülerek töre icabı bıçak bileylenir baklava kesilir. Tabii ki ilk lokma damadın ağzına gidecektir. Daha sonraki günlerde, damat ve gelini evlerine davet ederler. Ufak tefek farklılıklar olmasına rağmen, genelde düğünler böyle yapılır. Birde kız kaçırma olayı vardır. Bu durumda erkek ve kız tarafı, hatırlı kişilerin araya girmesiyle tatlıya bağlanır. Eeeee ne diyelim biz şimdi?: Onlar ersin muradına; bizde oturalım kerevetine.
RİZE’DE SANAT
Yurdumuzun her köşesi, her bölgesi birer sanat merkezidir. İsparta’nın halısı ve Uşak’ın kilimleri dünyaca tanınır. Rize’de dokunan Rize Bezleri yurdumuzun her bölgesinde tanınmıştır. İkizdere ilçesinde, Osmanlı dönemlerinden kalma cami içi minber ve mihrab süslemeleri, tarihi kemer köprüleri, ağaç oymacılığı, halı, kilim örme çalışmaları, biçki-dikiş ve nakış-dikiş kurslarında çalışan bayanların dokudukları makrome çiçek desenleriyle süslü bezler, öyle hafife alınacak veya küçümsenecek çalışma değillerdir.
İkizdere Özel İdare ve Halk Eğitim bünyesinde açılan kurslarda, İlçedeki kadın ve kızların dokudukları süslü işlemeler, Köylerde açılan halıcılık kurslarında kurs gören kızlarımızın dokudukları halılar ve bu kurslarda edindikleri bilgi ve becerilerle, şayet tekrar imkan ve fırsat verilirse yine en güzelini yapabileceklerinden kimsenin kuşkusu olmasın. Cimil’de dokunan kışlık yün çoraplarındaki desen ve el emeği bizlere, insanımıza imkan verilirse neleri yapacağının belki de en somut delili olsa gerek. Ayrıca Cimil Güneyce,Çamlık vb köylerdeki camilerin iç mimarisini görünce Anadolu insanının
yeteneklerini ortaya koyar. Aslında, yetkililerimizin özellikle bu konulara ağırlık vermesi, gerekli sermaye, alt yapı ve tesisler temin edilirse, bu yöre halkı için, hem bir geçim kaynağı hem de ulusal sanatımızı yaşatmış oluruz.
